Кантэн сцiпла заўважыў:
- Ты гаворыш гэта, а сама нават не ведаеш, што мiж iмi было. Яны перапiсвалiся...
Жонка не дала яму дагаварыць. Яна рэзка ўзмахнула худой рукой, у якой трымала высахлы стручок, i адрэзала:
- Нiчога памiж iмi не было! Нiчога! Калi б нешта было, Марыя-Луiза сама сказала б мне пра гэта.
Хоць яна цяпер не крычала, Кантэн не пярэчыў ёй. Ён нават ледзь не засмяяўся, бо стручок у жончынай руцэ вельмi нагадваў яму маленькую шаблю. Кантэн апусцiў галаву, а жонка замаўчала. Вiдаць, яна вырашыла, што пераконваць яго не мае сэнсу.
Такiм чынам, на доўгi час усталявалася цiшыня. На каленi Кантэну скокнула котка. Стары слухаў яе мурлыканне i думаў пра Марыю-Луiзу. Час ад часу, не перастаючы лушчыць гарох, ён пазiраў то на яселькi, то на вогнiшча, то на запацелую шыбу, па якой паўзлi шэра-зялёныя ручайкi. Кантэн глядзеў i казаў сабе, што неўзабаве Марыя-Луiза ўбачыць усё гэта, i яны сапраўды адчуюць сябе шчаслiвымi, калi яна ўвойдзе ў хату.
4
Яны яшчэ не скончылi лушчыць гарох, як за дзвярыма пачулiся крокi. Котка скокнула на дол i схавалася за Плiтою сярод складзеных дроў. Усе трое пераглянулiся i замёрлi на месцы. Па выразе жончынага твару Кантэн зразумеў, што яна, як i ён сам, падумала пра паштальёна. Але калi прыйшоў паштальён, то гэта значыць...
Сапраўды, гэта быў паштальён. Кантэн пазнаў яго па тым, як ён стукаў у дзверы. Перад тым як адказаць, Кантэн яшчэ раз паглядзеў на Дэнiзу. Яе напружаны твар з напаўадкрытым ротам быў павернуты да ўвахода.
Кантэн адгукнуўся, i на парозе з'явiўся мясцовы паштальён. Сёння пад блакiтным кепi ў яго быў шарсцяны шлем. Паштальён, як заўсёды, гучна сказаў:
- Здаровы былi, Кантэны!
Нiхто яму не адказаў.
Iзабэла i Кантэн паднялiся i стаялi ля сваiх крэслаў, пакуль паштальён не наблiзiўся да стала з пiсьмом i не сказаў:
- Прынёс навiны ад вашай большай.
Тады Кантэн падышоў да буфета, узяў лiтр вiнаграднай гарэлкi i дзве шклянкi. Вярнуўся, налiў i спытаўся:
- Ну, як дарога, Фернан?
- Тут яшчэ нiчога, - адказаў паштальён, - а вось у нiзiнах намяло. Цяжка будзе прабiцца снегаачышчальнiку.
- Трэба час.
- Ведаю, але ты можаш не турбавацца. Гэтым займаецца Густаў Ламбэр. Ён не будзе губiць сваю жывёлу. Кожны раз, калi выпадае нагода асушыць бутэльку, ён дае трактарыстам дастаткова часу, каб яны аддыхалiся i ачысцiлi дарогу да яго фермы. А твая побач.
Кантэн слухаў яго, а сам глядзеў на блакiтны канверт, што ляжаў на рагу стала. Iзабэла таксама не брала яго ў рукi. Яна глядзела то на канверт, то на паштальёна, то на дзверы. Нiхто не дакранецца да гэтага пiсьма, пакуль тут гэты чалавек.
Паштальён адпiў палову сваёй гарэлкi, цмокнуў языком i сказаў:
- Я бачыў сляды, як праходзiў каля пiльнi, i падумаў, што нехта прыходзiў ранiцай. Няўжо, думаю, Кантэн выходзiў з дому? А потым прыгледзеўся: сляды чапляюцца адзiн за другi, не, не яго.
- Праўда, не мае, - адказаў Кантэн, - гэта настаўнiк заходзiў па кнiгу.
Паштальён кiўнуў галавою ў знак згоды. Нейкi час ён глядзеў то на пiсьмо, то на Кантэна, то на Iзабэлу, нарэшце спытаў:
- У яго была справа да вас?..
- Не, ён хацеў сваю кнiгу, i ён забраў яе.
Iзабэла прамовiла гэта вельмi хутка, але суха. Крыху здзiўлены, паштальён асушыў сваю шклянку, правёў далоняй па вусах, пасля надзеў свае авечыя рукавiцы. Перад тым як выйсцi з хаты, ён яшчэ раз кiдае позiрк на пiсьмо i пытаецца:
- Марыя-Луiза ўсё яшчэ ў Лiёне? Яна задаволеная? Не сумуе па родных мясцiнах?
Зноў жа яму хуценька i адрывiста адказвае Iзабэла:
- Але, яна задаволеная.
Пераступаючы цераз парог, паштальён зрабiў невыразны жэст бэжавай бяспалай рукою ў рукавiцы i сказаў:
- Я не раз паўтараў, што яна кемлiвая дзяўчына. Яна знойдзе сваю дарогу ў жыццi. I зробiць гэта сама... Ну, бывайце! I добрых вам Каляд усiм!
Кантэн пачакаў, пакуль паштальён адышоўся на некалькi крокаў, потым зачынiў дзверы. Добра павеяла холадам. Кантэн адчуў гэта праз вязаны свiтэр i ўздрыгнуў. Калi ён вярнуўся да стала, Iзабэла ўжо ўзяла ў рукi канверт i маленькi ножык з вострай дзюбкай, якiм Дэнiза крышыла яблыкi. Яна выцерла фартухом лязо i пачала лёгкiмi i раўнамернымi рухамi асцярожна рэзаць паперу. У гулкай цiшынi гэты цiхенькi шоргат быў падобны на грымоты. Кантэн i Дэнiза сачылi за рухамi мацi, i, як толькi тая выцягнула лiст з канверта, малая сказала:
- Канечне, гэта пiсала Марыя-Луiза.
У яе голасе не адчувалася нi радасцi, нi трывогi. Пiсьмо было не доўгае. Дзесьцi на палову старонкi. Кантэн хацеў стаць побач з жонкай, каб прачытаць таксама, аднак нешта яго стрымлiвала, мабыць, гэты поўны спакой i нерухомасць кожнага.
Iзабэла чытала лiст, i яе твар камянеў усё больш i больш. Вусны паступова сцiскалiся, пакуль не ўтварылi вузенькую рыску. Нарэшце рука яе адкiнулася, вочы ўторкнулiся ў Кантэна, i яна выдыхнула:
- Так я i ведала... Я прадчувала... Гэтага трэба было чакаць...
Яе голас паступова мацнеў i пакутлiва дрыжаў. Кантэн усё зразумеў. Зразумеў яшчэ тады, калi на ганку пачулiся крокi паштальёна. Пры першых словах жонкi ён падумаў, што яна будзе плакаць. Аднак яе голас хутка набiраў упэўненасць. Праз хвiлiну яна ўжо крычала, крычала ўсё мацней i мацней, зрываючы злосць на Кантэне. Ён узяў лiст, працягнуты дрыготкай жончынай рукой, i адышоўся да акна.
- Канечне, - лямантавала яна, - гэта раскоша - убачыць дачку на Каляды! Гэта занадта вялiкае жаданне для мацi! Што яе гаспадары сабе думаюць? Якое яны маюць права? Нават дзеля яе будучага становiшча, цi можна дазваляць такое? Ёсць жа нейкая мяжа! Няўжо ўсе служачыя карыстаюцца гэткай свабодай?!
Яна кляла на чым свет стаiць гаспадароў Марыi-Луiзы, якiх зусiм не ведала, але Кантэн ведаў, што рана цi позна яна вернецца да яго. Ён скончыў чытаць, але баяўся зварухнуцца. Нават не падымаў вачэй ад блакiтнага лiстка паперы, па якiм роўненька беглi доўгiя тонкiя лiтары, напiсаныя рукой яго дачкi. Почырк Марыi-Луiзы быў не такi, як у яе апошнiх вучнёўскiх сшытках. Яны ляжалi на гарышчы, i Кантэн гартаў iх кожны раз, калi туды лазiў. Цяпер гэта быў почырк жанчыны.
Кантэн глядзеў на лiст да таго часу, пакуль перад яго тварам не ўзнiкла жонка. Спачатку яны моўчкi глядзелi адно на аднаго, потым Iзабэла спыталася:
- Табе, вядома, няма чаго сказаць?
Гэта мала нагадвала пытанне. Стары ўздыхнуў, пацепнуў плячыма i буркнуў толькi:
- А што ты хочаш, каб я табе сказаў?
- Цябе нiколi нiчога не кранае, табе ўсё роўна, што будзе i як будзе! гучна сказала Iзабэла.
Яна правяла шырака растапыранай далоняй па цыраце, пры гэтым моцна нахiлiлася i матлянула галавою знiзу ўверх. Гэты рух гаварыў сам за сябе: у iм было нешта абразлiвае для Кантэна.
- Канечне, - прадоўжыла, выпрастаўшыся, жонка, - Дзяўчына прыехала да iх адна, быццам сiрата, без нiкога, хто мог бы яе абаранiць. Хто мог бы паказаць iм... А яны адразу ўсё зразумелi! I давай яе эксплуатаваць. А як жа, хто моцны, той i гаспадар! А табе, яе роднаму бацьку, ад гэтага нi горача нi холадна!
Яна змоўкла на хвiлiну. Мабыць, чакала адказу, але Кантэн не адказаў. Тады яна загаварыла зноў, яшчэ больш зацята:
- Табе толькi адно ў галаве: каб яна дасталася гэтаму дурню-настаўнiку, вярнулася i засталася тут назаўсёды. Каб яна ўбiлася ў гэту кучу гною i век не вылазiла з яе! Ты гатовы загубiць тут яе жыццё, нават пальцам не хочаш паварушыць, каб дапамагчы ёй вырвацца дадому днi на чатыры! А яна яшчэ збiраецца ехаць у Парыж на няведама якi час. I мы не пабачымся перад ад'ездам!