За сталом елi моўчкi, кожны ўторкнуўшы нос у сваю талерку. Часам Iзабэла падганяла дачку, якая ела вельмi марудна. Гэта таксама было неад'емнай часткай сняданку, як i тое, што грукацеў посуд i мяўкала котка, калi пачыналi рэзаць мяса.
Часткай сняданку было i доўгае маўчанне, якое нiкому не перашкаджала. Толькi сёння Iзабэла забылася пра малую i займалася адным мужам.
Кантэн еў з неахвотай. Кавалак не лез у горла, адчуваўся цяжар у страўнiку. А тут яшчэ Iзабэла завiхалася побач, прымушала яго есцi, паўтарала яму адрас гаспадароў Марыi-Луiзы, а таксама адрас той кватэры, дзе яна жыла. Усё гэта было запiсана ў яго невялiчкай запiсной кнiжцы з рэкламай альзаскай солi на вокладцы, аднак жонка сказала, што ён можа яе згубiць. Iзабэла старалася прадбачыць усё, i калi Кантэн заўважыў, што ён выпраўляецца не ў кругасветнае падарожжа, а толькi за сотню кiламетраў адсюль, яна сказала, што гэта для яго амаль тое самае. Яна не пераставала даваць яму парады:
- Будзь уважлiвы, ты ж не прывык да горада. А потым, не пары гарачкi з гаспадарамi. Стрымлiвай сябе. Калi ўжо спатрэбiцца, у крайнiм выпадку, скажы iм, што я захварэла i вельмi хачу ўбачыць дачку... Калi ж ёй заўтра трэба на работу, то не вяртайся сёння вечарам. Пачакай Марыю-Луiзу. Прыязджайце разам. Ты можаш пераначаваць на яе кватэры. Яна казала, што ў яе пакоi ёсць канапа. I не турбуйся за скацiну: мы з малой справiмся. А калi б ты быў хворы, усё прыйшлося б рабiць без цябе. Памятаеш, калi ты звалiўся з воза i зламаў нагу, работа ж цябе не чакала...
Яна гаварыла так увесь час, пакуль яны снедалi. Словы цягнулiся адно за адным, быццам вусенi, якiя паўзлi па дарозе, не ведаючы, дзе яе пачатак, а дзе канец. I тое, што яна казала, было таксама падобна на вусеняў. Кантэну карцела сказаць ёй, што яна нiчога не ела, аднак у яго не хапiла мужнасцi перабiць яе. Жонка бесперапынна паўтарала адны i тыя словы, i, здавалася, гэтыя словы рабiлi яе шчаслiвай. Яны цяклi, быццам слёзы, ад якiх рабiлася лягчэй на сэрцы. Месяцамi, нават гадамi Кантэн не бачыў, каб яна размаўляла гэтак спакойна.
Час ад часу ён пазiраў на Дэнiзу. Яе таксама не вельмi займала ежа. Яна то глядзела на мацi i лавiла кожнае яе слова, то разглядала бацькаву вопратку.
Усё ў доме зрабiлася незвычайным. Адна толькi котка не разумела, чаму Кантэн не дазваляў ёй узлазiць на каленi. Добра абнюхаўшы знiзу яго штаны, ад якiх нязвыкла пахла сушанымi травамi, котка адышлася на сярэдзiну кухнi i разлеглася чорнай плямай на светлай падлозе, заплюшчыўшы свае вялiкiя жоўтыя вочы.
Мабыць, з-за гэтага гарнiтура i ад таго, што на яго ўсе глядзелi, Кантэн адчуваў сябе нiякавата. Яму нават здавалася, што ён госць, што ён знаходзiцца на чужой старане, у незнаёмых людзей.
Часам Кантэн думаў пра Лiён, хацеў уявiць сабе гэты горад, але ў яго чамусьцi не атрымоўвалася. Хоць ён i ведаў, што паездка невялiкая, аднак у сэрцы з кожнай хвiлiнай расло незразумелае хваляванне. Каб пазбавiцца ад гэтых думак, Кантэн прымусiў сябе ўслухацца ў тое, што казала яму жонка.
- Раз не было снегаачышчальнiка, табе прыйдзецца абуць боты.
- Я ж не паеду ў ботах у Лiён.
- Вядома, не. Боты пакiнеш у начальнiка вакзала, там пераабуешся.
Яна рыхтавала яго ў дарогу, а сама не пераставала гаварыць. Нарэшце, калi Кантэн зашпiлiў усе гузiкi футравага палiто i збiраўся ўжо надзець шапку, жонка раптам замаўчала. Нейкую хвiлiну яны глядзелi адно аднаму ў вочы. Жончын лоб зморшчыўся, павекi часта замiргалi. Яна раптам адвярнулася, узяла ў рукi перавязаны матузком пакунак, што ляжаў на краi стала.
- Трымай, - працягнула яго Кантэну. - Лепш, каб яна сама прыехала... Але вазьмi на ўсякi выпадак... Хто ведае...
Кантэн зразумеў, што размова iдзе пра падарунак Марыi-Луiзе. Ён сам не ведаў, што там было, у гэтым рудым пакунку, толькi сцiснуў яго пад пахаю. У правай руцэ ён усё яшчэ трымаў сваю шапку. Цяклi хвiлiны. Iзабэла не адрывала ад яго свайго позiрку, i Кантэн адчуваў, што яна даўно так на яго не глядзела. Яна быццам хацела дадаць да ўсяго таго, што ўжо сказала, нешта такое, што немагчыма выказаць адным словам. У той момант, калi яе вочы пачалi напаўняцца слязьмi, яна апусцiла павекi i хуценька прамовiла:
- Табе пара iсцi... З гэткiмi дарогамi дойдзеш не хутка, сам ведаеш.
Потым была яшчэ нейкая паўза, у якую адбылося нешта невыразнае, няўлоўнае, нешта безназоўнае i бязважкае, накшталт ценю празрыстага воблачка, якi нябачна праплывае над далiнаю. I невядома, хто з iх першы нахiлiўся ўперад, бо яны абое ступiлi адно да аднаго i абнялiся. Пасля Кантэн абняў Дэнiзу, але гэта было куды лягчэй. Ён накiраваўся да дзвярэй, а перад самым парогам павярнуўся i хуткiм позiркам акiнуў кухню, яслi, дзвюх жанчын, якiя нерухома стаялi i глядзелi яму ўслед. Яму здавалася, што ён бачыць усё апошнi раз. Каб не мучыць сябе больш, Кантэн пiхнуў дзверы.
Калi ён пераступаў цераз парог, котка праслiзнула памiж яго нагамi i ўскочыла звонку на падаконнiк. Кантэн зрабiў некалькi крокаў, пасля крыкнуў не вельмi ўпэўненым голасам:
- Не студзiце хату! Зачынiце дзверы!
Дзверы грукнулi за яго спiной, i Кантэн крочыў не адварочваючыся, пакуль не выйшаў на дарогу. Потым спынiўся i паглядзеў на свой дом. На запацелым акне цямнелi дзве плямы, праз якiя, быццам праз iлюмiнатары, за iм сачылi два ўсмешлiвыя твары. Котка сядзела цяпер на каменi i, пускаючы маленькiм носам тонкiя струменьчыкi пары, таксама глядзела ўслед гаспадару.
Кантэн памахаў iм рукою i ступiў у глыбокi снег, на якiм ужо амаль знiклi сляды настаўнiка i паштальёна.
Ён доўга крочыў з апушчанай галавою, шукаючы, куды лепш ступiць. Калi ён захацеў яшчэ раз паглядзець на дом, то заўважыў, што вялiкая гурба, якая ляжала на павароце, амаль поўнасцю закрыла яго. Фасаду ўжо не было вiдно, i здавалася, што страха стаяла проста на заснежанай зямлi. Неба навiсала яшчэ больш, чым ранiцай. Шэры дым, якi выпаўзаў з чырвонага комiна, слаўся над вiнаграднымi лозамi, якiя нагадвалi раскiданыя на снезе чорныя вузлаватыя вяроўкi.
Кантэн пакрочыў далем. Часу хапала, але ён iшоў шпарка. Толькi раз прыпынiўся, каб паглядзець на вёску, на яе дрэвы i будынкi, на вулiцы i агароджы, якiя ўтваралi то крывыя цi прамыя лiнii, то няправiльныя вуглы. Тут ён таксама зрабiў нечаканае адкрыццё: сёння ўсё гэта здавалася яму нейкiм своеасаблiвым. Бязмежная белая раўнiна, якая рассцiлалася ля яго ног, набывала нейкi новы сэнс. I ён адправiцца туды, у глыбiню гэтай раўнiны, дзе знаходзiцца горад, якi забруджвае неба ў ясныя днi. Яно бачна нават адсюль. Там знаходзiцца Марыя-Луiза. Там побач з ёй жывуць тысячы мужчын i жанчын, грукацяць аўтамабiлi, не спыняецца дыханне пачварнага горада, якi так палохае Кантэна.
А тут стаiць цiшыня.
Раней яму нiколi не прыходзiлi ў галаву такiя думкi. Звычайна ён не заўважаў гэтай цiшынi, не звяртаў увагi на гэту бясконцасць раўнiны i неба. Калi ён i глядзеў на iх, дык толькi каб вызначыць па напрамку ветру i руху аблокаў, якое заўтра будзе надвор'е. Сягоння надвор'е не займала Кантэна, яго цiкавiла больш гэта цiшыня i неабсяжнасць раўнiны. Ён адчуваў, што ён навечна злiты з гэтай зямлёю. Як селянiн, як працаўнiк, ён з'яўляўся часцiнкай гэтага сусвету. Гэтыя думкi настолькi ўсхвалявалi яго, што ён не мог скрануцца з месца, так i стаяў у снезе, а яго вушы, вочы i лёгкiя пранiзваў вецер.
Кантэну здавалася, што патрэба глядзець i слухаць зрабiлася для яго такой жа неабходнай, як патрэба дыхаць. Яна стала для яго пытаннем жыцця i смерцi.
Каб вызвалiцца ад гэтых думак, стары сканцэнтраваў сваю ўвагу на горадзе, куды ён павiнен быў ехаць. Але ён не мог уявiць сабе вулiц i плошчаў, якiх не бачыў, можа, гадоў дваццаць. Яны даўно выпалi з яго памяцi i не жадалi больш туды вяртацца. Наадварот, насуперак яго волi, перад вачыма ўвесь час узнiкала акно, два твары, прыцiснутыя да запацелага шкла, котка, якая сядзела на двары i глядзела яму ўслед.
У нейкi момант яму нават здалося, што вецер данёс да яго пах дыму i мяшанкi, якую Iзабэла рыхтавала скацiне. Кантэн павёў плячыма i з усмешкаю пакрочыў далей.
ПАД ВЕЦЕР
7
Было чатыры гадзiны дня, калi Кантэн выйшаў з вагона на вакзале дэ Пераш, але з-за пахмурнага надвор'я здавалася, што надыходзiць ноч. Кантэн звярнуў на гэта ўвагу, як толькi выйшаў на перон. Тут ён на хвiлiну спынiўся. Дагэтуль чалавечая плынь некуды цягнула яго, а цяпер ён застаўся адзiн. Кантэн бачыў незнаёмыя твары мiнакоў, якiя крочылi мiма i не звярталi на старога нiякай увагi, чуў грукат i сiгналы аўтамабiляў, якiя праляталi па вулiцы. Гэта быў горад.
Кантэн сцiснуў пад пахай пакунак Марыi-Луiзы i пайшоў.
Снегу ў Лiёне было менш, чым там, адкуль ён прыехаў. Ён быў белы толькi на плошчы перад вакзалам i ў садах, абнесеных рашоткамi. У iншых жа месцах ён быў бруднага, амаль чорнага колеру. Гэта быў ужо не снег, а гразь, i дворнiкi ссоўвалi яго ўздоўж ходнiкаў шырокiмi драўлянымi шуфлямi. Адны зграбалi яго ў кучы побач з каналiзацыйнымi люкамi, другiя крышылi i размывалi яго, палiваючы моцнымi струменямi вады. Гэта нагадвала Кантэну шоргат скрабкоў у канюшнi i гоман ручая на веснавым полi. Дарожныя рабочыя працавалi павольна, часта адпачывалi, i калi пераходзiлi на iншае месца, то цягнулi шуфлi за сабою. Мiнакi, наадварот жа, некуды вельмi спяшалiся i нават штурхалi адзiн аднаго. У некаторых месцах снег забiваў вадасцёк, i тады вада разлiвалася на ўсю шырыню вулiцы, нават падымалася на ходнiкi. Праязджаючы на вялiкай хуткасцi, аўтамабiлi ўздымалi там брудныя пырскi, а мiнакi прыцiскалiся да сцяны. Чулiся ўскрыкi, лаянка, смех.
Кантэн глядзеў на гэты гармiдар i не знаходзiў у iм нiчога агульнага з тым горадам, якi быў у яго думках. У вёсцы так са снегам не абыходзiлiся, хоць бульдозер трапляў да iх не часта. Там умелi прыстасавацца да зiмы.
Свяцiлiся вiтрыны крамаў. Упоперак вулiцы Вiктора Гюго на вышынi другога паверха былi развешаны гiрлянды жоўтых i чырвоных лямпачак. Гэтыя гiрлянды цягнулiся ажно да плошчы Бэлькур, i дзякуючы iм вулiца нагадвала доўгi калiдор святла. Кантэн увайшоў у яго. Як i раней, у яго сэрцы жыла трывога, але цяпер яна была крыху слабейшая. Ад яркага святла i высокiх дамоў у яго закружылася галава, i яму зноў успомнiлася бязмежная белая раўнiна.
Па дарозе ён увесь час думаў пра Марыю-Луiзу. Ён стараўся ўявiць сабе яе пакой, яе работу. Дачка шмат расказвала пра гэта, але цяпер у памяцi старога ўсплывалi толькi дэталi. Яму здавалася, што галоўнае заставалася не расказанае. Пасля апошняга прыезду Марыi-Луiзы ён часта думаў аб ёй, але яму нiколi не прыходзiла ў галаву ўявiць, як жа яна жыве. Ён зразумеў гэта яшчэ ў вагоне, i цяпер яму было сорамна.
Усё лепшае ў Марыi-Луiзе было звязана з яе дзяцiнствам. Кантэн перабiраў у памяцi кожныя Каляды, асаблiва тыя, калi яшчэ былi жывыя яго бацькi. Гэта было ў час гiтлераўскай акупацыi. Тады некалькi апельсiнаў або торбачку цукерак можна было выменяць на масла, яйкi або на гарэлку. Кантэну згадалася вялiзная лялька, якую яго мацi зрабiла з рыззя i саломы, згадаўся дзiцячы сталовы набор, якi вельмi падабаўся Марыi-Луiзе. А потым быў 1947 год. Ёй споўнiлася шэсць гадоў. Яна яшчэ верыла ў Дзеда Мароза, якi прыйшоў у той год крыху раней, чым звычайна, i прынёс у кашы маленькую сястрычку, якая вельмi моцна плакала. Марыя-Луiза радасна смяялася i паўтарала, што Дзед Мароз вымушаны абыходзiць зямлю, пачынаючы з iхняга дому, бо ён жадае хутчэй пазбавiцца ад гэтай румзы, якая можа разбудзiць не толькi дзяцей, але i лялек.
Кантэн думаў аб гэтым у цягнiку, думаў цяпер, iдучы па вулiцы, i пытаўся ў сябе, што захавалася ў Марыi-Луiзе ад таго далёкага часу. Цi будзе яна па-сапраўднаму шчаслiвай, калi ён забярэ яе з сабою? Цi кране яе тое, што Дэнiза падрыхтавала яселькi ёй?
Усё навокал было ў святочным убраннi. Слова "Каляды" было выведзена на кожнай вiтрыне святлом, фарбай, штучным снегам, якi здаваўся бялейшым за сапраўдны. Але гэта былi не яго Каляды. Яго Каляды нельга было ўявiць без яселькаў Марыi-Луiзы i Дэнiзы, без хатняй цеплынi, ад якой ён адчуў сябе адарваным, як толькi выйшаў за парог. На Каляды яны заўсёды клалiся спаць крыху пазней, чым звычайна, а назаўтра ўставалi раней, каб паслухаць, як радуюцца дзецi, знайшоўшы ў абутку падарункi. Цi ўбачыць ён гэта тут, у горадзе? На асветленай лямпачкамi вулiцы цяжка было заўважыць, што ўжо добра сцямнела. Толькi на плошчы Бэлькур, дзе асвятленне было слабейшае, Кантэн заўважыў, што настала ноч. Падзьмуў паўночны вецер, i стары адчуў холад нават праз футравае палiто.
Пераходзячы плошчу, ён паглядзеў на конную статую, якая здавалася чорнай на фоне снегу. Кантэн намагаўся ўспомнiць некалькi фразаў з кнiгi, якая аднойчы вельмi ўразiла яго, i ён часта гутарыў аб ёй з настаўнiкам. Аўтар, лекар па прафесii, яго iмя Кантэн не памятаў, называў гэта месца Плошчай Трывог. Стары не мог прыгадаць, якiя канкрэтна словы былi там, але пачуццё сапраўды было такое. Аўтар звязваў плошчу з iдэяй смерцi. Кантэн чамусьцi адразу ўспомнiў пра свой чорны гарнiтур, якi яго жонка паклала на чырвоную канапу перад яго адыходам. Гэты гарнiтур ён апранаў на пахаваннi, у яго Кантэна апрануць, калi ён памрэ сам. Кантэну карцела ведаць, чаму раптам яму прыйшла думка пра ўласную смерць, але ён не знаходзiў адказу. Ён падумаў, што гэта можа быць звязана з яго ад'ездам. Тут, у горадзе, ён не адчуваў сябе на трывалай зямлi. Яму нечага не хапала, а гэта нешта было неадрыўнай часцiнай яго жыцця.
Яму карцела прайсцi хутчэй праз гэту мала асветленую частку плошчы. Ён ведаў, што насупраць знаходзiцца вулiца Ратушы. Яна таксама была вельмi добра асветленая, i Кантэн спадзяваўся, што там ён не будзе адчуваць сябе такiм адзiнокiм. Але яму было нязвыкла на ходнiках, па якiх шпарка крочылi мiнакi. Ён нiяк не мог падладзiцца пад iх крок, для яго гэта было пакутлiвай справай. Ён часта спыняўся, баючыся сутыкнуцца з кiм-небудзь, прыцiскаўся да сцяны або да вiтрыны, прапускаючы мiнакоў.
Яшчэ ў цягнiку ён падумаў, што рабiць з капелюшом. Той быў чорнага колеру, з высокiм верхам i шырокiмi палямi. Мужчыны яго ўзросту, якiя прысутнiчалi на пахаваннях, насiлi такiя капелюшы. Тут, у горадзе, такiх капелюшоў не было. Яны былi значна меншыя, з вузкiмi палямi, вельмi розныя па форме. Кантэн даўно прыкмецiў iх на базары ў Лоне, але працягваў ездзiць туды ў шапцы. Вядома, Кантэн не звяртаў на гэта ўвагi, якi ў яго капялюш, але яму здалося, што мiнакi запыняюць на iм свае позiркi. Стары сказаў сабе, што пры ўваходзе ў салон, дзе працуе Марыя-Луiза, ён здыме свой капялюш i будзе трымаць яго за спiною.
Тут стары яшчэ раз паспрабаваў уявiць сабе салон i падумаў, што там павiнна быць вешалка, на якую яму прапануюць павесiць капялюш i футравае палiто. Такога палiта ён яшчэ не бачыў у горадзе, таму быў спакойны на гэты конт, а вось капялюш не хацелася паказваць пры Марыi-Луiзе.
Усе вулiцы нагадвалi доўгiя тунелi святла. Над вулiцай Ратушы ззяла арка, утвораная трыма дугамi: большая пасярэдзiне, а дзве меншыя з бакоў.
Чым далей стары крочыў па гэтай вулiцы, тым натоўп рабiўся ўсё шчыльнейшы i шчыльнейшы. Часам навокал усчыналася такая таўкатня, што ён вымушаны быў узяць пакунак у абедзве рукi.
Прахожыя тоўпiлiся перад некаторымi вiтрынамi, займаючы ходнiкi i нават частку вулiцы. Машыны сiгналiлi i апырсквалi разявак гразёю. Тыя лаялiся, ляскалi далонямi па кузавах машын. У гэтым было нешта вар'яцкае, i Кантэн здзiўляўся, чаму ён не бачыць няшчасных выпадкаў цi боек. Некаторыя людзi смяялiся, але на большасцi твараў Кантэн бачыў раздражнёнасць, халодную злосць, якiя вельмi кантраставалi з яркiм асвятленнем. Нават не верылася, што гэта было напярэдаднi святкавання Каляд.
Не звяртаючы ўвагi на гразь, холад, злосць, заднiя напiралi на пярэднiх, прыцiскалiся да iх спiнаў, каб разгледзець, што там цiкавае ляжыць на вiтрыне.
Бачачы гэты натоўп, Кантэн зноў успомнiў свой дом, якi стаяў адзiн сярод чыстага поля, усланага бялюткiм снегам. Аканiцы, напэўна, ужо зачыненыя, перад дзвярыма вiсiць посцiлка, якая не дае дзьмуць холаду ў пакой. Але ўсё адно стынуць ногi, хоць плiту палiлi ўвесь дзень. Вiдаць, Дэнiза запалiла лямпачку ў ясельках i разглядае iх. Мацi варыць суп. Ад гэтых думак на душы ў старога крыху пацяплела. Гэты маленькi проблiск успамiну быў мацнейшы за бачанае iм цяпер гарадское вар'яцтва. Кантэн баяўся горада заўсёды, добра не ведаючы чаму, а сёння гэты страх вярнуўся да яго з новай сiлай, i старому так захацелася дадому!
Перад вачыма з'явiўся настаўнiк. Што ён робiць у гэты час? Сядзiць адзiн у сваiм пакоi або пайшоў у госцi да свайго жанатага калегi? Той таксама жыве ў школе i, мабыць, запрасiў хлопца адсвяткаваць Каляды разам. Але што ён палiчыць за лепшае: застацца аднаму ў пустым пакоi цi правесцi час у кампанii шчаслiвай пары? Пара была сапраўды шчаслiваю, гэтага ад людзей не схаваеш. Кантэн амаль не бачыў, каб яны былi адно без аднаго, заўсёды хадзiлi разам, узяўшыся за рукi, як дарослыя дзецi. Будынак школы стаяў у спакойным месцы, з бакоў яго ахiналi старыя каштаны, i тут можна было жыць вечна ў мiры i шчасцi. Не тое, што гэты горад.