Марта Пiньска
Беларуска
Пераклаў з польскамоўнага рукапiсу Дзядзька Васiль
I
Люблю заходзiць у гэтую пiццэрыю ў цэнтры Менска. "Patio Pizza" - гэта трошкi атмасферы вялiкага горада i адчування, што ты пусцiў карэнне ў заходнi стыль: абед - хуценькая, подбегам, перакуска ў самым цэнтры вiрлiвага жыцця. Сяджу каля вялiкага акна ў памяшканнi i разам з тым на праспекце Скарыны сярод людской куламесы, што чакае бiтком набiтага тралейбуса. Салон пiццэрыi ахiнае непаўторная атмасфера тусоўкi.
Ёмiстая неўабхват, высокая афiцыянтка з разложыстымi клубамi калышацца над мною, прымаючы заказ. Яе меланхалiчны выгляд яшчэ да нядаўняга даводзiў мяне ледзь не да шалу. Але я ўжо тут цэлы год i цяпер, бадай што, лепей разумею ў яе вачах тутэйшую невымоўную тугу па нечым неакрэсленым. Такi стыль жыцця. Нiчога акрамя. Анiякай табе фiласофii.
Каля стойкi бара нейкi фраер пацягвае сок. Такiм спосабам прабаўляе цалюткi божы дзень. Гаворыць па сотавiку, а сам абсмаквае мяне павабна-юрлiвымi вачыма. Але прыкметны недахоп эрэкцыi ў яго вачах знеахвочвае мяне да далейшай забавы ў рэстаранны флiрт. Не магу адгадаць, чым жа ён так пераймаецца. Можа, на службе ў КДБ i цяпер проста фiксуе, што робяць, што гавораць людзi. Па-свойму гэта павiнна быць багатая iнстытуцыя, калi мае на ўтрыманнi такiх вiжоў. А, можа, валютчык i праварочвае па тэлефоне вялiкiя партыi даляраў. Аднаго разу нават падумала была, а цi не зладзiў ён тут легальную яўку сваёй агентуры, бо час ад часу да яго клеiлiся раздэкальтаваныя паненкi ў кароткiх уаблiпку спаднiчках. Але будзь яно так, ён мусiў бы не-не ды пастаўляць iх i клiентам. А ён з дзяўчатамi толькi балбоча ды фамiльярна агладжвае iх па плечыках i каленцах. Спрабую зноў расшыфраваць асноўны змест заняткаў гэтага шустрыка...
Тут я першы раз убачыла яе. Яна ўвайшла ў пiццэрыю, уся ў скуры, проста з матацыкла. Следам невысокенькi iтальянчык з цёмным загарэлым тварам. Мне адразу кiнулася ў вочы яе спакойная, гарманiчная ўсмешка. Што рэдкасць у гэтай краiне. Людзi тут наогул не ўсмiхаюцца, а ў дзяўчат ва ўсмешцы хутчэй нешта ад вагiнальнай адкрытасцi, чым простай зычлiвасцi да свету.
А ў ёй я адразу змецiла гармонiю i шчырасць. Нават не здзiвiлася, што такое бывае ў гэтым свеце.
Яна прайшла са сваiм iтальянцам праз увесь доўгi салон i села ў канцы каля акна, так што я магла бачыць яе твар i гуллiвыя вочы. Не ведаю, чым я звярнула на сябе яе ўвагу, але ж некалькi разоў нашыя вочы сустрэлiся ў ацэначнай прыглядцы.
Я спрабавала зразумець цягу беларускiх дзяўчат да iтальянцаў, у гэтай халоднай краiне, поўнай тугi па яркiм i бесшабашным свеце поўдня. Як лёгка даецца назваць усё гэта прагай да грошай i люксу. А тым часам той iтальянскi свет, што прыбiваецца да менскага берагу, гэта нейкая маргiнальнасць, каб не сказаць - шумавiнне вялiкага бiзнесу. Няма ладу якi там такi вялiкi свет, а проста дробныя гандляры, адмывальнiкi мафiёзных барышоў, распанелыя ў чэраве падстаркi-паклоннiкi славянскай красы.
Неяк я прачытала была ў тутэйшай газеце гiсторыйку адной маладзенькай дзяўчыны i iтальянца з Вероны. Было тое ў часы вайны, i хай сабе кажуць, што фашысты звозiлi на тэрыторыю Беларусi iтальянскiх вязьняў на прымусовую нявольнiцкую працу, сёння я не так ужо i ўпэўненая ў гэтым. У 1943-м цi тое ў 1944-м годзе на абутковай фабрыцы, сёння гэта вядомы "Луч", працавалi iтальянцы. Адзiн з iх малады веронец Анжэла Ковач надыбаў тут семнаццацiгадовую Аду Наркевiч. Злюбiлiся. Сустракалiся яны ў мiлосным замроеннi i, хай не ведалi родных моваў адно аднаго, а от жа целы iхнiя паразумелiся дасканала i без слоў.
Некалькi гадоў пасля вайны Ада думала, што Анжэла падзялiў лёс многiх сваiх землякоў, целы якiх паўкiдалi ў глыбокiя равы ў розных лясах i пералесках Беларусi. I раптам неспадзявана атрымала лiст, якога нiкому не паказала i не пераклала, баючыся расшалелай цэнзуры i падазрэнняў ў небяспечных кантактах з Захадам. Праз паўстагоддзя нехта пераклаў ёй тэкст лiста. Яна ўжо была пры смерцi, але паспела даведацца, што Анжэла пачуваецца добра, сумуе па ёй, хацеў бы, каб прыехала да яго. Апiсвае фiрму вопраткi, якая вельмi добра раскручваецца, i ўпраўляе ён ёю разам з бацькам, мацi i сястрою. Можа, акурат цяпер Анжэлаў зяць шукае рынкаў збыту ў Маскве i плануе закласцi швальню ў Менску, Гораднi цi ў Берасцi, ведаючы, што ў Беларусi ладныя i працавiтыя дзяўчаты, гатовыя шыць кашулi багатым рымлянам i мiланцам.
Iтальянцы яшчэ i з iншай прычыны сталiся бывальцамi ў гэтым рэгiёне Эўропы. Гэта ж бо iхнiя дойлiды будавалi тут палацы Радзiвiлам i Сапегам, iх iнжынеры i майстры прымалi запрашэннi на будаўнiцтва цi аздабленне шмат якiх касцёлаў. Ну i, вядома, тутэйшыя дзяўчаты - ясныя, вабныя, усмешлiвыя, з нейкай iнтрыгай славянскай мiладушнасцi ў сабе. Цi адзiн з iх мусiў уцякаць ад раз'юшанай сварлiвай жонкi ў спакойныя абдымкi цярплiва-трывалай беларусачкi...
Калi афiцыянтка прыносiць маю пiццу, я адрываю вочы ад развiраванага натоўпу каля аўтобуса i гляджу на яе, гэтую цiкавую дзяўчыну ў канцы залы, каля якое сядзiць брунет i, жвава размахваючы рукамi, спрабуе ёй нешта давесцi. Яна пасмiхнулася мне. Я адразу адузаемнiлася эычлiвым позiркам i праз нейкi момант мне ўжо здавалася, быццм i я i яна з адценнем iронii паглядаем на выхiлясы яе няўрымслiвага заляцанца.
II
Нечакана мы спаткалiся зноў у суботу на картынгавым полi, дзе менская моладзь бавiць дапалуднёвы час у спартыўных заездах. Прывёз мяне туды Вова, даўнi, яшчэ з савецкiх часоў хiпi, на рахунку якога адсiдка ў сярэдзiне васьмiдзесятых за дармаедства. Аўтар мяцежнiцкiх вершаў, але больш вядомы тут як гаспадар "Harley Davidson'a". Адзiн з нямногiх у Беларусi "жалезных братоў", якi ў гэтыя цяжкiя часiны яшчэ мае сiлу разбэшчваць моладзь занадта i залiшне, як на саракагадовага, шпаркай i шумнай яздой.
Вова паказвае мне свет менскай залатой моладзi, разбагацелых тарбахватаў i беларускiх нуварышаў. Усiм падавай нестандартныя машыны, нестандартную хуткасць, грукат i смурод выхлапных газаў.
За гэтым светам стаiць патрэба волi i вольнiцы. Неацуглянай i неабмежаванай.
Нямала мужчын прыходзiць толькi дзеля таго, каб не страцiць кантактаў з калегамi. Iншыя - павыстаўляцца з новымi бабамi. А яшчэ - каб папасвiцца сярод дзяўчат, што наведваюцца сюды, а тое i закадрыць каторую. Альбо проста пазнаёмiцца з кiм-небудзь талковым ды пракiнуцца з iм увечары на дыскатэку.
Трапляюцца i такiя, што прыходзяць з жонкамi, але, напэўна ж, каб паказаць iм, што iх свет не замыкаецца ў чатырох сценах сужэнскiх мусовасцяў.
Вова расказвае мне, што большасць яго калегаў - тут на картынгу, гэтым своеасаблiвым аўкцыёне новых аўтамабiляў, новых цёлак, прыкiдаў. Але сам ён гэтым грэбуе. Прыязджаюць, каб сваёй штучнай i пластыкавай душою прыляпiцца да сапраўднага свету.
Махнуў рукою ўбок дзяўчыны каля матора - гэта адна з такiх дзельных баб у гэтым горадзе. Уявi сабе, заснавала з яшчэ некалькiмi маетнiцамi матацыклаў i скутэраў клуб "жалезных сёстраў". У пiку хлопцам надзелi скураныя курткi, пакуплялi матацыклы i з вясны да канца лета аб'язджаюць усёй грамадай цэнтр горада альбо кавалькадай шыбуюць у Горадню, Берасце цi Наваполацак. Там сустракаюцца з намi. Бывае, вiтаем i адпраўляем праезджых байкераў на Маскву альбо Парыж. Апошнiм часам быў тут у нас Анджэй з Варшавы, валацуга i вырвас, якi гадоў наццаць правёў у Штатах i мае на рахунку вялiкiя жалезныя выправы вакол свету.
Прыгадваю, аднаго разу ўлетку я бачыла кавалькаду матацыклаў i адчула, як ад iх павеяла свабодай. Але ў Менску кiроўцы растуркатаных машын не прымаюць на сур'ёзе матацыклiстаў цi веласiпедыстаў. Тут небяспечна. Можа, рыхтык дзеля таго i ездзяць. Насуперак.
Вова падыходзiць да матацыклiсткi, падштурхоўваючы мяне блiжэй, каб я пазнаёмiлася з ёю. Яна разгiнаецца ад мшыны, паварочваецца, i ў сонечным бляску асфальтавай пляцоўкi ўсю мяне аблiвае знаёмая цёплая ўсмешка.
III
Я i не думала, што праз некалькi дзён мы зноў сустрэнемся на канцэрце. Убачыла яе ў тым самым скураным строi, як яна стаяла сярод гiтарыстаў нейкага гурту ў антракце i весела размаўляла.
Пасля канцэрта мы пiлi кепскае беларускае пiва ў буфеце Дома афiцэраў. Дом афiцэраў. Гучыць у тон усiм гэтым назвам вулiц: Рэвалюцыйная, Камунiстычная, Пралетарская... альбо - па iмёнах нейкiх савецкiх герояў, што нi пра што мне не гавораць: Харужая, Мяснiкоў, Прытыцкi... Парадокс, бо людзi, ходзячы па вулiцы Камунiстычнай не маюць нiчога агульнага з камунiзмам. Разам з уласнiкам дарагой забягалаўкi, якi, пэўна, шторанiцы ачухваецца ад кашмарных сноў, у якiх у яго адбiраюць усё набытае iм за апошнiя некалькi гадоў.
У Доме афiцэраў хлопцы з NRM цi групы "Новае неба" спяваюць пра нягеглага дырэктара калгаса, у якога на стале ў кабiнеце стаiць глобус i якi ў хвiлiны дэпрэсii пасля праваленай уборачнай, пiшучы чарговую просьбу мiнiстру пра датацыю, суцяшаецца, паглядаючы на вялiкi Савецкi Саюз, якi дазарэзу трэба неадкладна ўваскрэсiць, i тады адразу папруць угору ўраджаi, надоi i палепшыцца жытка.
Кася Камоцкая спявае пра двух польскiх шпiёнаў Болека i Лёлека, а Вiктар Шалкевiч пра хамскую ўладу, якая надзела шляхецкi кунтуш, а ў самое з ботаў салома лезе.
Моладзь перад эстрадай бушуе, махаючы нацыянальнымi сцягамi памерам з насоўку альбо запальнiчкамi, як тое ў нас гадоў дзесяць таму назад на канцэртах "Пэрфэкту" цi "Рэпублiкi". Пры гэтым падымаюць пальцы ў форме лiтары V i ягляць "Жыве Беларусь!".
Рэспублiка Мары ў беларускiм выданнi гэта - Народная Рэспублiка Мроя (NRM) - даслоўна. Але калi я гляджу на хлопцаў, якiя па завязкi ўпiваюцца ў буфеце, - не пакiдае мяне аптымiзм.
Некалькi месяцаў таму назад знаёмыя падарылi мне бiлеты на канцэрт расейскай групы "Машина времени". Паў-Менска збеглася паслухаць "дыназаўраў". Не натхнiла мяне тое анi. Расейскi блюз з тэкстамi, як у песеньках Анджэя i Элiзы цi групы "Pod budą". Вечна нейкi пункцiк i паэтычны вобраз краю поўны залiшне меланхалiчнага спакою. Мае знаёмыя патлумачылi мне, што гэтая музыка на пераломе сямiдзесятых-васьмiдзесятых была глытком свежага паветра. Ну, так - трохi ў гэтым Боба Дылана, прызнаю. Але каб аж заходзiцца ад захаплення... Не спрамаглася пераканаць сябе. Толькi адно абудзiла ўва мне сiмпатыю, - што сцiжма моладзi пад сцэнай паводзiцца чыста, як у нас.
Iншая рэч, што нiякай у тым палiтыкi. Хоць... усё-такi нейкая там дэманстрацыя антысавецкай поп-культуры.
Тут, калi граюць беларускiя капэлы, няшмат моладзi, але затое больш дынамiкi i манiфестацыйнасцi.
Пасля канцэрта я стала непадалёк ад яе ў бары i, калi б не музыка групы, якая ахвяравала нам дзве касэты, можа, нiколi не дайшло б да гутаркi. Завялася яна сама. Нiбыта мы ўжо знаёмыя каторы там месяц. Яна адразу адгадала, што я з Польшчы. Расказала мне пра NRM як пра бунт маладзейшага пакалення Беларусi супроць расейскай поп-культуры, супроць бальшавiцкiх схемаў у будным жыццi, супроць недалужнасцi. У iхнiх песеньках на канцэрце я не магла ўлавiць i зразумець паасобных слоў, бо гвалт стаяў неверагодны. I ад музыкаў, i ад публiкi. Таму я рашыла купiць касэту i спакойна праслухаць усё дома. Мы развiталiся, i я пабегла да знаёмых. На хвiлiну яна знiкла ў тлумiшчы каля выхаду. Але тут жа вынырнула зноў i падскочыла, трымаючы адной рукой на калене вялiкую скураную сумку, другою нешта спехам напiсала. Мы падалi адна адной руку, прадставiлiся па iмёнах. Яна сунула мне на маленькай жоўтай картачцы свой нумар тэлефона. Трэба будзе неяк сустрэцца ды пагаманiць.
IV
Я патэлефанавала праз некалькi дзён. Размова як з даўняй знаёмай. Яна папрасiла зайсцi да яе на кватэру ў цэнтры. Падала дакладны адрас i код да дзвярэй у пад'ездзе. Гэта як выдача сакрэту цi доказ даверу. Дамафоны ж у гэтым горадзе кепска альбо ўвогуле не працуюць.
Я прыйшла таго самага вечара, прыхапiўшы ў прэзент бутэльку чырвонага вiна i некалькi дыскаў з джазам, крыху польскага, крыху амерыканскага.
Слухаючы Колтрэна, пацягвалi вiно. Я ўпершыню слухала Томаша Станьку, i мне падабалася бачыць на яе твары ўхвалу i замiлаванасць. Пасля на кухнi зрабiлi сабе нешта на перакуску. I неяк само сабою гамана i гамана...
I ўжо з першых хвiлiн я пацэлiла ў самую нутробу яе настрою. Ёй трэба было з кiм-небудзь падзялiцца сваiм. I мусова каб з кiмсьцi звонку. Не цяжка было вычытаць з яе твару, што далягаў ёй нейкi клопат. Праз гадзiну мы ўжо пачувалiся даволi блiзка. Як наладжаныя на прыём унутраных вiбрацый апараты. Я пачала падкiдаць ёй камплiменты пра яе здатнасць, глыбокi i радасны позiрк, пра славянскую душу, пра смутак, прыхаваны за гэтай знешняй маскай, якая не вельмi шчытна прыкрывае настальгiю i адчуванне няпэўнасцi ў сваiм лёсе. Я папрасiла, каб яна дазволiла мне дакрануца да яе валасоў. Яна не зрабiла нiякага жэсту нязгоды, але цэлы той час трымала ў сабе вялiкi зарад недаверу да мяне, што спрычынiла ўва мне пачуццё няпоўнай раскаванасцi. Я пасмяялася, што, бач, спрабую завесцi яе, а яна вось вельмi ж чуллiвая што да камплiментаў i недаверлiвая. Калi хтосьцi табе ўточыць камплiмента, значыцца, - пачынае гульню, хочучы змусцiць альбо падкупiць.
Прыглядвалiся мы адна да адной доўга. I тады яна пачала мне спавядацца. Да гэтага часу ў жыццi яна, бадай што, не спаткала яшчэ чалавека, якi разумеў бы яе i прымаў з усёй авантурнасцю яе натуры, неспакойнай i поўнай вар'яцкiх паваротаў i заскокаў. У асяродку ўсяго гэтага яна часта разбiвае сабе галаву, спрабуючы вырвацца з рамак i прынятых тут шаблонаў.
Яна даводзiла, што ў адносiнах памiж людзьмi найбольшая праблема няшчырасць з сабой, што спараджае хлусню, выкруткi, ашуканства.
Яе папярэднi муж, якому пасля трох гадоў шлюбу i апошняй бурнай начы ў ложку яна паказала на дзверы, не здолеў унаравiць яе фантазiям i жаданням. Найбольш дакучала ягоная рэўнасць да ўяўных, а зрэшты, i рэальных раманаў. Але пры гэтым ён перастаў цiкавiцца ёю i адстаўляў яе ўбок як рэч, якая сталася ягонай уласнасцю i не вымагала адмысловай штодзённай увагi.
Расказала, як аднаго разу ўвечары пасля году шлюбу ён прынiзiў яе, з паблажлiвай лiтасцю заглядваючы ў яе пажадлiвыя вочы, пасля чаго груба раздзеў яе i холадна, iранiчна пазiраючы ў твар, растрахаў яе без нiякае асалоды. Вылiў з сябе сперму i адкiнуўся ў крэсла з той самай пакеплiвай ухмылкай. Нешта ў ёй прарвалася, зламалася. Адчула, што гэта якраз той момант, калi ведаеш, дзе канчаецца цярплiвасць i пачынаецца адчужэнне альбо нават нянавiсць. Можа, гэта была i трапная нагода, каб драматычна пакласцi крэс жыццю ў клетцы, якое называецца шлюбам. Яна спакойна надзела сваю самую лепшую сукенку, зрабiла кiдкi макiяж, уступiла ў туфлi на высокiх абцасах i, заняўшыся добрай парфумай, змецiла ў люстры прыходжай яго ўражаны твар. Гэта была першая частка яе сатысфакцыi. Другая настала, калi вярнулася пад ранiцу i ўбачыла, як ён шалее ад злосцi. Спачатку стрымлiваўся, а тады вылiў з сябе цэлы цэбар брудных i лiпкiх слоў. Яна не сказала яму, што правяла ноч, задаўшы гвалту сваёй натуры, з першым лепшым добра ўбраным госцем, якога падчапiла ў iтальянскiм бары на Нямiзе. Пазней яны пайшлi ў гатэль i пiлi да поўначы, забаўляючыся непрыстойнымi размовамi. Спачатку госць думаў, што мае справу з прастытуткай. А калi зарыентаваўся, што тут не заходзiлася пра заробак, узяў яе ў саўну i, салiдна ўпiўшыся, не ўпораўся засмычыць яе. Яна пакiнула яго спаць на кушэтцы ў нейкi салонiку, знятым за некалькi сотняў даляраў, i вярнулася дамоў першым ранiшнiм аўтобусам, атрасаючы з сябе гiдлiвыя позiркi менскага пралетарыяту, якi паслухмяна вырупiўся на першую змену.
Яна адчула сябе чыстай курвай-адорвай, i рыхтык гэта пацвердзiў муж, шкумутаючы i раскiдаючы яе вопратку. Дзякуючы створанай сабою ж сiтуацыi, яна са спакойным сэрцам пачала вызваляцца ад абрыдлiвага ўсведамлення: прадмет уласнiк.
Сужэнства гэта пакута
як кожная iншая
дзе ад слодычы i цяпла