- На вось, чытай. Дарэчы, я сама. Слухай. - Мама чытала, выхоплiваючы асобныя сказы з газеты: - "Арганiзаванасць, пiльны нагляд, строгi ўлiк, патрабавальнасць - вось чым выхоўваецца ў людзях чэснасць..." "Чэснага чалавека трэба падымаць на шчыт..." Чуеш, на шчыт! Ды ну вас к чорту! - Мама ўпала на кушэтку тварам унiз.
Тата зусiм не хацеў паглыбляць спрэчку, ён любiў маму, а яна любiла яго, i мiрыўся ён заўсёды першы. Ды i доўгага гневу ў iх не здаралася. I гэты раз ён памяркоўна i мiрна сказаў:
- Што ж, трэба будзе разабрацца. Паспрабую я знайсцi Бiма. Паспрабую. Гаспадар знайшоўся, сюды Толiк ужо не прывалачэ сабаку, а калi мы з табою знойдзем яго, то наш аўтарытэт у вачах Толiка стане большы.
Не, не тыя словы сказаў ён, што прыкiпелi на языку, не тыя. У той вечар Сямён Пятровiч ужо не быў спакойны i ўпэўнены: сын падрастаў i абмiнаў бацьку, а ён, родны бацька, не заўважаў гэтага з-за цякучкi. Сямён Пятровiч думаў. Сямён Пятровiч успамiнаў, як ён аднойчы бачыў у пiўной на беразе рэчкi юнака, яшчэ бязвусага: той стаяў ля сцяны, хiстаючыся i заплятаючыся нагамi, i крычаў, i плакаў з надрывам... Жудасна стала ад такога ўспамiну. Сямён Пятровiч з жахам уявiў ля пiўное свайго Толiка гадоў праз пяць, i ад гэтага схлупiла ў грудзях. Ён падышоў да жонкi, сеў каля яе i спытаўся цiха, мiрна i нечакана:
- А можа, купiм мы Толiку харошага сабаку?.. Цi выпрасiм Бiма ў гаспадара, га? Добра заплоцiм. Як ты думаеш?
- Ох, не ведаю, Сямён, не ведаю. Давай купiм, цi што?
Вядома, Сямён Пятровiч не ўлiчыў аднае драбнiцы, што сяброўства i давер не купляюцца i не прадаюцца. Не ведаў ён i таго, што Бiма ўжо не знайсцi, каб ён i захацеў. Але Бiм, наш добры Бiм пакiнуў след i ў душы Толiкавага таты. Магчыма, гэта дакор сумлення. Ад яго нiколi i нiкому не схавацца, калi яно не падобна на iдэальна просты дубец: такое можна сагнуць дугою i, адпусцiўшы, калi зажадаецца, выпрастаць - як сабе хочаце. Але Бiм трывожыў Сямёна Пятровiча i ноччу.
А тае ночы Бiм усё яшчэ ляжаў там, у фургоне, абабiтым бляхаю. Заўтра ж Толiкаў тата арганiзуе пошукi Бiма. Цi знойдзе ён, цi спасцiгне таямнiцу жалезнага фургона, зразумее цi не ўсю сiлу i непераможнасць Бiмавага iмкнення да святла, волi, сяброўства i даверу?
Не, гэтага не здарылася з-за самае простае прычыны. Ранiцаю наступнага дня, у панядзелак, Iван Iванавiч узяў стрэльбу ў чахле i паехаў на каранцiнны ўчастак. Там сустрэўся з тымi двума сабакаловамi, з горыччу i болем даведаўся, што злавiлi яны Бiма каля дома. Абодва яны абуралiся на тую Цётку i лаялiся на яе няшчадна, абзывалi ўсякiмi словамi. Цяжка было Iвану Iванавiчу таму, што Бiм загiнуў як ахвяра здрады i нагавораў. I ён не вiнавацiў гэтых двух работнiкаў, якiя выконвалi свае абавязкi, хоць малады хлопец, вiдаць, адчуваў сябе вiноўнiкам нават ужо таму, што паверыў Цётцы.
- Ды каб я ведаў... - Ён не дагаварыў i стукнуў кулаком па капоце аўтафургона. - Вось i павер такой гадзiне.
Iван Iванавiч папрасiў iх завезцi Бiма ў лес i прапанаваў за гэта пяць рублёў. Абодва ахвотна згадзiлiся. Паехалi ўтрох у кабiне таго ж фургона.
На палянцы, дзе перад кожным паляваннем сядзеў Iван Iванавiч на пянёчку i слухаў лес, на палянцы, дзе ў сумным чаканнi Бiм цёрся пысаю аб апалае лiсце, у некалькi метрах ад пянька, закапалi Бiма. А зверху пасыпалi чуць, тоненька, жоўценькага лiсця, перамешанага са сняжком.
Лес шумеў роўна i нямоцна. Iван Iванавiч расчахлiў стрэльбу, уклаў патроны i, быццам задумаўшыся крышку, выстралiў угору.
Лес з-за шуму глуха, пакорлiва, па-восеньску адазваўся журботным рэхам. Удалечынi яно зацiхла кароткiм, абарваўшымся стогнам.
I яшчэ раз выстралiў гаспадар, i чакаў, калi прастогне лес.
Абодва яго спадарожнiкi недаўменна глядзелi на Iвана Iванавiча. Але ён, не сыходзячы з месца, уклаў яшчэ два набоi i гэтак жа размерана, з зусiм роўнымi прамежкамi, якiя вызначаў па тым, як зацiхае ўдалечынi гук, выстралiў яшчэ два разы. Потым зачахлiў стрэльбу i пайшоў да пянька.
Старэйшы спытаў:
- Гэта ж навошта, чатыры разы?
- Так трэба, - адказаў Iван Iванавiч. - Колькi год было сабаку, столькi разоў i страляць. Бiму было... чатыры гады. Кожны паляўнiчы ў такую хвiлiну здыме шапку i пастаiць моўчкi.
- Ты глядзi! - цiха здзiвiўся малады. - Як пры напасцi... як у бядзе... Ён падышоў да фургона, сеў у кабiну i зачынiў за сабою дзверцы.
Лес шумеў, шуме-еў, шуме-еў аднатонна, амаль па-зiмоваму, шумеў холадна, гола i няўтульна. Снегу было толькi крышку. Даўно пара б быць яму, а спазнiўся намнога. Можа, таму i шум стаў цяпер нудна-незадаволены, санлiвы, здавалася, такi безнадзейны, што быццам бы i зiмы не будзе, i вясны не будзе.
Але раптам Iван Iванавiч адчуў у сабе, у душэўнай той пустэчы, што засталася пасля апошняга сябра, цеплыню. Ён не адразу здагадаўся, што гэта такое. А гэта былi два хлопчыкi, iх прывёў да яго, сам таго не ведаючы, Бiм. I яны зноў прыйдуць, прыйдуць яшчэ не раз.
Дзiваком, вялiкiм дзiваком здаўся Iван Iванавiч двум прасцецкiм сабакаловам, калi, сядаючы ў кабiну, ён сказаў, быццам бы да самога сябе:
- Няпраўда. I снег будзе. I вясна абавязкова будзе. I будуць падснежнiкi... У Расеi бываюць зiмы i вёсны. Вось якая яна, наша Расея, - i зiмы i вёсны абавязкова.
Па дарозе назад малады хлопец нечакана спынiў машыну насупраць невялiкае вёскi, непадалёку ад шашы, адчынiў дзверы фургона i выпусцiў Кудлатку.
- Не жадаю! Не хачу - усклiкнуў ён. - Бяжы, сабака, у вёску, ратуйся - там будзеш цэлы.
- Што ты? Што ты? Ведаюць жа, было два сабакi! - крыкнуў з кабiны старэйшы.
- Адзiн сам сябе кончыў, другi ўцёк - i ўся гаворка. Не хачу. Нiчога не хачу. Не жадаю! I ўся гаворка!
Кудлатка адбег ад шашы, сеў i здзiўлена праводзiў позiркам фургон, потым агледзеўся i пабег сам па сабе, пабег у вёску, да людзей. Здагадлiвы сабака.
Яшчэ ў лесе Iван Iванавiч даведаўся, што маладога хлопца зваць Iван, а старэйшага - таксама Iван. Усе ўтрох Iваны, рэдкае супадзенне. Гэта зблiзiла iх яшчэ больш, i развiтвалiся яны як добрыя знаёмыя. А ўсяго i было мiж iмi адно: утрох закапалi сабаку, якi не вытрываў у сабачай турме. Бывае, людзi падружацца на вялiкай справе i разыходзяцца, а бывае, пасябруюць з-за малое справы, i назаўсёды, на ўсё жыццё.
Калi Iван Iванавiч выйшаў з кабiны i падаў пяць рублёў, якiя абяцаў маладому Iвану, той адхiлiў руку i сказаў тыя самыя словы:
- Не жадаю! Не хачу. I ўся гаворка!
Стала зусiм ясна, што ён лiчыць сябе вiноўнiкам гiбелi Бiма; вiдаць, ён адчуў дакор мёртвага. Што ж, дакор мёртвых - самы страшны дакор, таму што ад iх не дачакацца нi даравання, нi спачування, нi спагады да таго, хто зрабiў зло. Але малады Iван блiзка да сэрца прыняў сваю маленькую памылку. I гэта робiць яму гонар. Вось i яшчэ адзiн след на зямлi добрага, адданага i вернага сабакi. Дарэчы, старэйшы Iван не адчуваў такое ўжо душэўнае няёмкасцi - ён узяў пяцёрку з рук у Iвана Iванавiча i паклаў у бакавую кiшэню з удзячнасцю. Вiнавацiць яго зусiм няма за што: ён атрымаў абзадачаную плату за работу, а ловячы Бiма, толькi ўсяго выконваў свой абавязак.
...Таго ж дня Сямён Пятровiч арганiзаваў пошукi. Па-першае, у газеце з'явiлася аб'ява: "Прапаў сабака - сетэр, белы з чорным вухам, клiчка Бiм, выдатнага розуму, вучаны сабака. Дзе знаходзiцца, просiм паведамiць за добрую ўзнагароду на адрас..."
Вялiкi горад загаварыў пра Бiма. Трашчалi тэлефонныя званкi, iшлi спачувальныя лiсты ад чытачоў, снавалi ў пошуку ганцы.
Так Бiм праславiўся двойчы: адзiн раз, калi быў жывы, - як шалёны; другi раз пасля смерцi - як "выдатнага розуму сабака". У апошняй славе Бiма заслуга Сямёна Пятровiча несумненная.
Але слядоў Бiма ўсё ж не знайшлi нi ў тую зiму, нi пасля. Ды i хто мог ведаць? Малады Iван кiнуў работу на каранцiнным двары, i зразумела чаму маўчаў; Iвана-старэйшага папярэдзiў Iван Iванавiч - каб нi гугу! А больш нiводзiн чалавек не бачыў, не ведаў, што Бiм ляжыць у лесе, у свежай прамёрзлай зямлi, зацярушаны снегам, i што яго ўжо нiхто нiколi не ўбачыць.
Зiма таго года была суровая, з двума чорнымi буранамi. Пасля iх белы снег у палях стаў чорны-чорны. Але на той, знаёмай нам палянцы ў лесе ён заставаўся чысты i белы. Яе засланiў лес.
Раздзел 17
ЛЕС УЗДЫХНУЎ
(Замест пасляслоўя)
I зноў прыйшла вясна. Сонца выпiхала зiму вон. Яна ўцякала на амаль растаўшых немагушчых нагах, а следам за ёю, памаленьку, але не адстаючы прыбывалi цёплыя днi, падпальвалi старую плямамi, iрвалi на гразна-белыя кавалкi. Вясна заўсёды бязлiтасная да памiраючае зiмы.
I вось ручаi ўжо супакоiлiся, не спяшаюцца, робяцца ўсё меншыя i меншыя, усё танчэйшыя i танчэйшыя, а ноччу амаль зусiм замiраюць. Вясна прыйшла позняя, роўная.
- Такая вясна - на ўраджай, - сказаў Хрысан Андрэевiч на днях, калi начаваў з Алёшам у Iвана Iванавiча.
Скора яны выганяць авечак на пашу, але Алёша цяпер да самых вакацый будзе толькi "выправаджваць" з бацькам чараду ранiцаю i "сустракаць" за вёскаю вечарам.
Алёша i адзiн прыязджаў некалькi разоў. У такiя днi яны з Толiкам не разлучалiся i пачыналi зноў шукаць Бiма, мiлыя хлапчукi. Але аднойчы, калi ўсе разам пiлi гарбату ў Iвана Iванавiча, Хрысан Андрэевiч памеркаваў так:
- Калi ўжо ў газетах надрукавалi ды не аб'явiўся, то, выходзiць, яго нехта звёз далёка. Расея вялiкая, матухна, паспрабуй знайдзi. Калi б ён загiнуў, то абавязкова нехта б заявiў па аб'яве: так, маўляў, i так - памёр ваш сабачка, бачыў яго там-та. Галоўнае тут - жывы, вось што. Не кожны знаходзiць свайго сабаку. I тут фактычна нiчога не зробiш.
З таго дня пошук спынiўся. Засталася толькi памяць, i засталася яна хлопчыкам на ўсё жыццё, да сканчэння дзён. Магчыма, праз многа год, яны, нашы хлопчыкi, раскажуць сваiм дзецям пра Бiма. Таму што кожны тата цi дзядуля, калi ў яго быў сябар сабака, не прамiне, каб не расказаць пра забаўныя цi сумныя гiсторыi, якiя здаралiся з iм. I тады падлетку захочацца мець свайго сабаку. Адыходзячы, Хрысан Андрэевiч паклаў за пазуху месячнага шчанюка аўчаркi - падарунак Iвана Iванавiча. Алёшка быў у захапленнi.
...У кватэры забаўляўся са старым чаравiкам новы шчанюк, таксама Бiм, пародзiсты, тыповага акрасу ангельскi сетэр. Гэтага Iван Iванавiч дастаў на дваiх - сабе i Толiку.