Адно кантрастам, з малымi чорнымi вусiкамi, насупленым тварам вiсеў над пагоняй партрэт новага гаспадара. Як-жа безь яго? Паспрабуй. I цi гэты чым розьнiўся ад ад тых з пэйсамi карлаў, жулiкаў-iльiчоў цi iншых ёсiпаў?
Пагоня й "жыве Беларусь" на месцы. Яна тут жыла, цяпер жыве й усiх перажыве. Але што пра гэтых, найнавейшых? Калi адкоцяцца iхныя колы? Сьпераду сцэны, над рампай Янук прачытаў:
Rader mussеn rollen fur dеn Siеg!
Будынкам гэтым i цяпер загадвалi чыгуначнiкi, але гэтыя крыху ад папярэднiх розьнiлiся. Iхныя "колы да перамогi мусяць кацiцца". Значыцца, ня толькi тавары й людзей, цi зброю перавозiць. Здорава!
Заля крыху ацiхла. Увайшлi два Немцы ў суправодзе войта. Адзiн сяржант жандармэрыi СС, а другi - "зондэрфюрэр". Што за назоў i функцыя? У гэных "зондарах", i хто якiм быў "фюрэрам", апроч галоўнага, з чорымi вусiкамi й калючымi вачмi, Бахмач не разьбiраўся. Адно чуў, што "зондар" займаўся гаспадаркай, значыцца пэўне-ж зьдзiраў падаткi, цi глядзеў за прадпрыемствамi працы. А жандарм быў галоўным шпянём мясцовае, абсаджанае пакуль што Палякамi, палiцыi. Казалi, што й гэты быў фальксдойчам, значыцца Левандоўскаму добры кумпан.
Немцаў i войта пасадзiлi на пярэднiм радзе, мiж настаўнiкаў. Шмат хто пакланiўся войту, чалавеку свайму, якi заняў урад пасьля Бабра. Гэты больш высьцерагаўся, бо ведаў адкуль iдзе небясьпека.
З двух бакоў вучнi пачалi выходзiць на сцэну, станавiлiся ў тры шэрагi. За iмi нехлямяжым крокам з правага боку выйшаў высокi, цыбаты, худы, сьветлавалосы, зь вялiкiмi залысiнамi на шылаватай галаве стары дзяцюк Iван Скараход. Сын мясцовага, абруселага псаломшчыка, да "помашчы меснаму патрыяцiзму", як ён казаў, энтузiязмам не гарэў. У школе вучыў сьпеву, а на гэту нагоду загадалi яму падабраць адпаведны сьпеўны рэпэртуар. Сам валодаў добрым тэнарам. Ласкавыя й мiлагучныя мэлёдыi надта спадабалiся харыстам i Склараход, нашто ўжо пагардлiва адклiкаўся пра "местны патрыяцiзм", ня мог астацца абыякавым да прыгожай беларускай песьнi. Заля зусiм ацiхла, а высокi цыбаты настаўнiк, апрануты ў добра апрасаваны чорны касьцюм, пад гальштукам на штыўным каўнерыку, колькi часiн прыглядаўся залi, пакланiўся, адвярнуўся да хору й падняў абедзьве рукi.
Люблю наш край, старонку гэту,
дзе я радзiлася, расла...
Мэлёдыя, на два галасы, палiлася цiха й некаторыя ледзь спасьцераглi, як вучнi сьпяваць пачалi. Галасы-ж пачалi буйнець i адразу быццам шырокай ракой лiнулi ў перапоўненую залю. Скараход, iз сваей доўгай шыяй, у гэнай пазыцыi нагадваў чорнага бусла, лёгка й плаўна, быццам крыльлямi, узмахваў рукамi. Мэлёдыя заваражыла людзей. Зiрнi на зморшчаныя, сiверам абсьцябаныя твары, якiя рэдка калi ў непраглядным жыцьцi распрамяняла ўсьмешка. Бачыш як загарэлiся вочы? Сэрцы ўскалыхнула блiзкая душы мэлёдыя, цi не радня тэй, што плыла зь бяроставай трубы пастуха Хвядоса зь Лiпавiч i тэй, што цягнулi згорбленыя, на захадзе сонца сьпiны выпрастаўшыя жнейкi на хутары Лазоўскага, радня сьпевам жаўранка й кукаваньню зязюлi ў Гараватцы, рэха неўгамоннага шорхату лiсьцяў гiганта Архiпа й журботнага суму сястрыц хвояў на лiтоўскiм могiльнiку. Гiмн любовi да роднае зямлi, яе незаменнай прыроды, споведзь вечнае прывязанасьцi чалавека да свайго роднага гнязда...
Калi пасьля канца песьнi цыбаты Скараход адвярнуўся да залi й паволi пакланiўся, громам палiлiся воплескi. Вучнi, так як увайшлi раней на сцэну, цяпер павярнуўшыся шнурамi, пайшлi ў бакi. Апошнi выйшаў дырыгент, але воплескi ня сьцiхалi й пачулiся крыкi: - Яшчэ! Тады зноў зьявiўся Скараход, паволi, паважна выйшаў аж на сярэдзiну сцэны, усьмiхнуўся, пакланiўся ды завярнуў назад.
Дырэктар Сабалеўскi, узыйшоў на сцэну бадзёрым жаўнерскiм крокам. I дзiвы дзiўныя, апрануты быў у прыгожы цёмна-шэры касьцюм, з гальштукам, а ня так, як у школе - боцiкi з халяўкамi ды нейкi цёмны пiнжак. I ведамы позiрк з-над верхняй рамы акуляраў. Цяпер чалавек гэты стаяў пасярод сцэны. Перад iм ня было столiка нiякага, а ў руках - нiякае паперыны, значыцца, як выглядала, меўся гаварыць з памяцi.
- Вяртайцеся цяпер у вашы вёскi, сёлы й гарады, у далёкiя й блiзкiя куткi бацькаўшчыны сваей роднай i скажыце народу нашаму, што надыйшоў дзень ягоны абяцаны, бо скончылiся цярпеньнi й мукi ягоныя. Абвясьцiце яму, што адвалены й далёка адкiнуты цяжкi камень зь яго магiлы й што да новага вольнага жыцьця ўваскрэсла Беларусь! Абавязкова дапiльнуйце, каб усе пачулi й зразумелi радасную вестку пра тое, што нарэшце ўзыйшло доўгачаканае яркае й сьветлае сонца над прыгнечанай i зморанай краiнай i што ад дня ейнага ўваскрошаньня пачынаецца жыцьцё новае: сам народ наш, бяз чужых махляроў, гаспадаром будзе ў хацей на нiве сцаей i што ўжо ня будзе валадарыць iм i загадываць яму чужнiк. I скажыце ўсiм, каб мацавалiся духам у гэты вялiкi дзень радасьцi i славiлi Бога Ўсемагутнага за збаўленьне ды няхай памоляцца за тых, што змагалiся й аддалi жыцьцё свае за тое, каб уваскрэсла й жыла Бацькаўшчына!
- Гэткiмi словамi гаварыў у менскiм гарадзкiм тэатры да дэлегатаў Усебеларускага Кангрэсу адзiн з удзельнiкаў таго ўрачыстага паседжаньня, што 25-га сакавiка 1918-га года абвесьцiла незалежнасьць Беларусi ў хворме Беларускай Народнай Рэспублiкi.
Сабалеўскi гаварыў узьнёслым, чыстым, цьвёрдым голасам i ўмiг уся заля ператварылася ў слух. У тую абсалютную, напружаную цiшу ўрываўся лязгат-бразгат няспыннага руху са станцыi. Чыгуначным шляхам, быццам пупавiнай, лучыўся аграмадны ваенны апарат з фронту на ўсходзе iз сваей маткай-Райхам, што корм i прылады сьмерцi яму дастаўляла. З-за сьценаў клюбу, такiм чынам, даляталi адгалоскi руху, народжанага вялiкiм змаганьнем тых самых дзьвюх сiлаў, што ходалiся й тады, калi сакавiк нарадзiў Беларускую Нардоную Рэспублiку. Праўда, сiлы гэныя зьмянiлi свае маскi, але ня сутнасьць тытанiчнага змаганьня. Павялiчылася варварства. А ў гэтай залi красамоўны дырэктар простымi i ўсiм зразумелымi колерамi маляваў карцiну змагарнае гiсторыi народу для людзей, што рэдка ў кнiжку заглядалi, адно прымiтыўна-цяжкiя прылады працы ведалi, людзей, якiм чужынцы ўжо на працягу стагодзьдзяў намагалiся забраць душу, апляваць iх, зьнявечыць, каб пасьля нявольнiкамi ў ярмо сваё запрэгчы. Як пакажаш скамплiкаваную гiсторыю людзям, што так даўно сьвятла ня бачылi, якiм бiлi-таўклi ў галовы, што яны - найнiжэйшыя iстоты, паўзуны, нявольнiкi, пагарды нявартыя? А апошнi, найбольш крывадушны акупант i варвар узяў чыстае, як крынiчная вада, слова й перанiцаваў ягонае значэньне... Ведаў усё гэта дырэктар i таму гаварыў як мага проста.
- Кастусь Калiноўскi, - прадаўжаў Сабалеўскi, - зьвярнуўся да народу сваей роднай беларускай мовай, выдаваў газэту "Мужыцкая Праўда", у якой паясьняў сялянам хто iхныя прыяцелi й ворагi ды што трэба рабiць, каб нянавiсны прыгон ськiнуць i вольнасьць здабыць. Разам iз Палякамi ён падняў паўстаньне супраць Маскалёў. А ў сваiм ведамым звароце да народу, напiсаным у турме, ён так i казаў: "Як дзень ня ходзiць побач з ночай, як сьвятло ня мiрыцца зь цемрай, так ня йдзе праўдзiвая навука побач зь няволяй маскоўскай. Бо дзе маскаль пануе там няма нiякай навукi, толькi глум i зьдзiрства".
- I вы нядаўна пераканалiся, што маскаль зусiм не зьмянiўся. Дзетак вашых бальшавiкi кармiлi сваей атрутай, а ад вас забiралi зямлю й гналi ў калгасы, глумiлi ды абдзiралi вас. Таму й казаў далей наш вялiкi й слаўны Кастусь Калiноўскi: "ваюй, народзе, за свае правы, за волю, за веру..."
- Так, ваюй, змагайся, бо як сам не пастаiш, то ад маскаля нiчога добрага спадзявацца ня трэба. Кастусь Калiноўскi падняў наш сялянскi народ супраць Расеi, супраць прыгону, зьдзеку й гвалту, чужой школы й чужой веры. Народ пайшоў на змаганьне iз стрэльбамi ў руках, а калi iх ня было, дык iз косамi, сякерамi й вiламi. Ды народ наш быў нядужы, каб перамагчы маскоўскую армiю, што затапiла ўвесь наш паняволены край. Вялiкi й слаўны сын ягоны, Кастусь Калiноўскi, павешаны быў у Вiльнi на шыбенiцы царскай. Кроў паўстанцаў i iхнага слаўнага правадыра не прапала, а на зьмену iм прыйшлi iншыя, што прадаўжалi змаганьне. Прыйшло адраджэньне.
Схарактыразаваўшы бацьку адраджэньня й нашанiўскi пэрыяд, дырэктар дабраўся нарэшце, гаворачы павольна й голасна, да пэрыяду, калi народ абвясьцiў Беларусклую Народную Рэспублiку.
- Актам 25-га Сакавiка, 1918-га году Беларусь была абвешчана незалежнай дзяржавай у тых межах, дзе жыў тады наш народ. Акт гэты ёсьць надзвычайна важны. Прашу яго вельмi ўважна праслухаць. Прачытае яго вучанiца шостай клясы нашай школы Дуня Макатунiшка.
Дуня ўскочыла з лавы, шпарка рушыла да сходаў. Ужо на сцэне запаволiла крок, спынiлася. У белай блюзцы, з вышываным у кветкi каўнерыкам, у зялёнай спаднiчцы, ускоснай хваляй старанна прычэсаных валасоў, яна прадстаўляла абраз сьцiпласьцi, наводля нейкага польнага рамонка.
- Год таму назад народы Беларусi, разам з народамi Расеi ськiнулi ярмо расейскага царызму, якi найцяжэй прыцiснуў быў Беларусь..., - пачала дзяўчына.
Дзесьцi ў Менску Беларускiм, пасьля ўсяночнае тузанiны й спрэчак, калi нарэшце сакратар прэзыдыюму, пэўне-ж манатонным голасам, якiм звычайна характэрныя скаратары, чытаў тойсамы дзяржаўны акт, уражаньне было куды накшае. А гэтта пастанова веча народнага, за якую шмат людзей ахвяравала раней i пэўне-ж ахвяруе яшчэ сваё жыцьцё, гэтта таясамая пастанова гучэла вытрыманым, урачыстым, хоць i мяккiм дзявочым голасам. I цяпер Бахмач яшчэ адно зразумеў, чаму Дуня перасьцерагала яго, каб слабасьцi не паказваў. Звонку гарэзьлiвая i, здавалася, лёгкадумная дзяўчына запраўды паказалася яму стойкай, трывалай, адважнай. Але цi поўнасьцю ўсьведамiў тады гэта Янук? Мусiць не, бо думкамi забягаў наперад да таго, што вось зараз мае адбыцца, дзе ён цэнтрам агульнае ўвагi будзе...
Скончыўшы чытаць, Дуня прыгожа пакланiлася. Пасыпалiся гучныя воплескi. Ня толькi плёскалi вучнi, што папрыводзiлi сваiх бацькоў, сябровак i сяброў, але й узрослыя. Адно ў самым цэнтры вялымi рукамi варушыў войт, а побач нярухома сядзелi два прадстаўнiкi акупацыйнае ўлады.
- Куды вы, цёмныя, дурныя, адсталыя мужыкi, лезеце? Дзяржавы сваей вам захацелася? У вас няма нi нафты, нi солi, нi вугля, нi жалеза. Як жыць будзеце? - пачаў падсумоўваць дырэктар. - Гэткiмi вось нападамi ворагi народу нашага, апякуны няпрошаныя, накiнулiся адразу на нас, каб затукаць-загукаць i зруйнаваць новаствораную дзяржаву. А цяпер падумайце самi: калi-б наш край быў сапраўды такой праклятай Богам плямай на зямлi, калi-б у нас зусiм нiчога ня было, як яны цьвердзяць, дык чаго тады гэтыя людзi лезуць да нас цьма-цьмой, апякунамi нашымi хочуць быць, што як ад заядзi сьляпнёў ад iх абаранiцца цяжка?
Цiха прысела побач Дуня й зiрнула Януку ў вочы.
- Ну як я?
Задуманы, Янук не адказаў.
- Чаго маўчыш? Скажы, цi добра я прачытала.
Хлапец зiрнуў на мiлы тварык, на якiм вялiкiмi колерамi задавальненьне зьзяла. Усьмешка шмыгнула ля вуснаў.
- Выдатна. Давай, пацалую цябе за гэта.
Ня думаў так сказаць. Само вырвалася. Зачырванеўся. Макатунiшка ўсьмiхнулася.
- Пасьля. Добра?
Ня ведаў цi дзяўчына жартуе, цi што. Уважна зiрнуў у ейныя вочы. Зьбянтэжыўся. Тымчасам Сабалеўскi канчаў.
Янук узыйшоў на сцэну паважна, не сьпяшаючыяся i, як раней ужо меў намер зрабiць, паволi акiнуў зрокам залю, зiрнуў уздоўж i ўпоперак на падвязаныя пад жаночыя падбародкi хусткi, на школьных сяброў i прадстаўнiкоў ад уладаў у крэслах на самым перадзе. А ў вушах гучэў яшчэ голас Сабалеўскага:
- Малады паэт, вучань нашай школы Янук Бахмач цяпер прадэклямуе свой верш, прысьвежаны вялiкаму дню Сакавiка!
I ў гэны момант ведаў Янук, што страх прайшоў, што на залi зацiкаўленьне. Вярнулася пэўнасьць. I пачаў гучным голасам:
Сакавiк ладзiць слаўнае веча,
а ў тэатры гудзе, бы ў вульлi,
пазьяжджалiся зблiзку й з далечы
пасланцы беларускай зямлi.
Каб палепшыць свой лёс, сваю долю,
селi побач сяўбiт i жаўнер
Вон чужынцаў! Зямлю нашу й волю
аддаём мы народу цяпер!
Затаiў Менск сталiчны дыханьне,
сустракае народжаньня дзень.
I зазьзялi зарнiцы сьвiтаньня,
у нябыт адыйдзе ночны цень.