За тэатрам уцалеў вялiкi, чатырох- цi пяцiпаверхавы зялёны будынак. У ягоных зашклёных вокнах адбiвалася сонца. Там, мабыць, жылi людзi. А з правага боку галоўнай вулiцы, у тым баку, дзе чысьцiбот казаў была Камароўка, але далекавата ад яе, залацiлiся купалы сьвятынi, налева-ж чарнелi стрэхi хатаў. А што, калi тая часьць Камароўкi, куды ён iдзе, ды хата тае жанчыны не ўцалелi?
Хлапец доўга стаяў i пазiраў на вулiцу, быццам у памяцi зрокавай i ў галаве на векi вякоў хацеў утрывалiць вобраз дашчэнту зруйнаванага гораду. Як гэта там пра яго ў "Слове аб палку Iгаравым"?
Ня Нямiзе снапы сьцелюць галовамi,
А малоцяць-жа стальнымi iх цапамi,
На таку жыцьцё кладзецца неспадзеўна,
I душу ад цела веюць безнадзейна.
Берагi ў крывi Нямiгi па каленi...
Янукова памяць адтварыла радкi, якiя з такiм смакам дэклямаваў ягоны настаўнiк, гiсторык Сабалеўскi...
Калi стары летапiсец гаварыў пра "снапы, што сьцелюць галовамi" й "малоцяць стальнымi цапамi", дык што сказаў-бы ён, як-бы ацанiў гэты нядаўны вогненны глум?
Мясцамi стаялi абгарэлыя цагляныя сьцены, тарчэлi комiны. Некаторыя зь iх, здавалася, лёгка было-б павалiць. На ўзьбярэжжы ракi лапiкламi й палоскамi зеклянела трава, асiрацела стаялi абгарэлыя й шрапнэлем пашарпаныя дрэвы. Пышнела на руiнах лебяда, пырнiк i дзядоўнiк. Дзесьцi ў завалах хламу спрэчку вялi вераб'i. Мясцамi тут тлела жыцьцё: вунь на скупенькiм, малым лапiклу гароду сагнулася над матыкай жаночая фiгура. Такiх лапiклаў - аазаў жыцьця ў гэтай пустэчы, юнак спасьцярог больш. Яны - быццам кволыя першыя завязi скуры, першага гаеньня аграмаднае раны.
Здавалася, што бомбы ў Гацях шмат зьнiшчылi. Янук першы раз бачыў такое разбурэньне. А як-жа ашаламляе, прыгнятае бянтэжыць вялiкi зруйнаваны горад. Але маладосьць сваiмi крыльлямi лунае, да жыцьця няспынна iмкне-цягне. Янукова прыгнечаньне хутка зьмянiлася цiкавасьцю, асаблiва-ж калi ўзыйшоў крыху вышэй паказанай чысьцiботам вулiцай i адтуль пазiраў на тое месца, дзе быў Пляц Волi, "беларускi Парнас" i яшчэ гэныя калiшнiя "берагi ў крывi"...
Гэтта-ж непадалёк, ля ўсходняга боку вулiцы цягнуўся часткова зьнiшчаны будынак з высокiм комiнам, што нагадваў нейкую хвабрыку. Магчыма, што гэта й быў той радыёзавод, пра якi чысьцiбот гаварыў. А калi так, дык тут-жа была й Камароўка. Цяпер Янук уважна разглядаўся навокал. Заходнi бок вулiцы абселi малыя, уперамешку з большымi, хаты. Гэты раён нагадваў вёску. I калi Янук пайшоў у той бок, каб знайсьцi адну, яму патрэбную, хату дык i запраўды, на мiлае сваё зьдзiўленьне, быццам у вёсцы апынуўся. Стрэхаў саламяных, праўда, ня бачыў, але з-за парканаў усьмiхалiся сланечнiкi, садовыя дрэвы, а пад вокнамi бушавалi астры, чаравiкi, вяргiньнi й пiвонii. Над плотам распусьцiла свае косы стройная бярозка. Даўно вылiняла шалёўка сьценаў, пакрывiлiся вокны, пахiлiлiся тыны й парканы. На нябрукаванай вулiцы стаялi лужыны вады, ля якiх дзеткi басанож рабiлi свае дарожкi, дзяўчаткi забаўлялiся ў чарапочкi. Каб дапоўнiць тутэйшы вясковы пэйзаж, трэба яшчэ колькi курэй цi гусей, у сады - вульлi з пчоламi ды можа пару кароў цi козаў...
Янук чуў, што Камароўка - старая часьць гораду. А перад iм паказалася вялiкая вёска, якую горад, як выглядала, апошнiмi часамi аброс i абкружыў i адно вось разiнуў свой прагавiты рот, каб яе глынуць, як перашкодзiла вайна. Магчыма, што некаторыя з гэтых хатак сваймi, тады-ж новымi й простымi вокнамi праводзiлi некалi на этап у Сiбiр Маскалямi гнаных лiтоўскiх паўстанцаў.
I як яна, гэтая вёска, ўцалела? Мясцамi й тут чарнелi пагарэлiшчы. Але-ж... Янук выняў зь кiшэнi свой нататнiк, зiрнуў на адрас. Неўзабаве стаяў перад нiзкай, у два вакны на вулiцу, шэрай, абшаляванай i даўно немаляванай хатай. Скрыпнуў весьнiчкамi ў двор, асьцярожна зашчапiў iх i пастукаў у бакавыя дзьверы. Нiхто яму не адказаў. Дзесьцi ззаду, за хатай, чулiся галасы й дзявочы сьмех. Янук пайшоў на тыя галасы й трапiў ў невялiкi садзiк. Ля платоў - густы малiньнiк. Пад яблыняй, над нiзкiм сталом, над абрэзамi матар'ялу стаяў лысы, сярэдняга росту дзядзька, нешта адмяраў i значыў, ды гучна гаварыў парасейску. Збоку, у плеценым крэсьле, сядзела чарнявая, Януковых гадоў (як даведаўся пасьля, звалася Галька), надта прывабнага выгляду, смуглявая ў твары дзяўчына. Яна трымала ў руках кнiжку. Старэйшая, таўстая жанчына сядзела ў плеценым крэсьле, бокам да Янука. У руках трымала нацягнутае на драўляныя абручы кужэльнае палатно, вышывала. Усе гэтыя галоўныя дэталi Янук спасьцярог адразу. Здалося тут надта ўтульна й цiха, быццам вайны на сьвеце ня было.
Першы спасьцярог Янука мужчына, спынiў нейкую гутарку й ягоныя вочы ацэньвалi наведвальнiка. Неўзабаве й ягоныя суседзi адвярнулiся й зь цiкавасьцю пазiралi на хлопца. На круглым твары мужчыны мiльганула нешта наводля зразуменьня й лёгкай усьмешкi. Старэйшая жанчына, тоўстая, пульхная ў твары, пазiрала лагоднымi, цёплымi блакiтнымi вачмi, адно чарнявае дзяўчо, - аганькi ў вачох, - здавалася, што ня ведала, цi сьмехам пырснуць, цi пабожна, зьмiрэнна прыглядацца. I цi раз пасьля думаў Янук, сам зь сябе ў галаве кпiны робячы, якiм сьмешным мог ён гэным людзям на першы зiрк вока паказацца: няўзрослы бляндын, кепка на галаве, самаробная вясковая сьвiтка й кораб зь вечкам пераз руку наперавес. Проста дзядзька на рынак выбраўся, адно што дзядзьку гэтаму толькi сямнаццаць споўнiлася. Але, самае галоўнае, што ўваколiцах Менску ў гэны час такой хатняе прадукцыi вопраткi ў былых калгасьнiкаў i заваду ня было. Дык пытаньне: адкуль гэты "дзядзька" на рынак зьявiўся?
- Добры дзень. Прабачце, я - Янук Бахмач з Гацяў. Мне Нiна Рашкевiч гэты адрас дала, казала, што ў яе сваячка тутака...
- Ага, дык вы той западнiк? Мне Нiна пра вас пiсала. Калi ласка заходзьце й сядайце, - прыемным павольным альтам прывiтала старая жанчына.
Янук спынiўся, ня ведаючы што далей рабiць.
- Дык вы Беларус? - спытала жанчына. - Ну добра. I я таксама Беларуска i Галька, мая пляменьнiца, таксама. А гэта во ў нас кравец жыве. А я сама гадавалася на поўнач ад Лагойска. Але-ж, сядайце, - паказала яна на незанятае плеценае крэсла.
Янук падбадзёрыўся такiм ласкавым тонам гаспадынi, усьмiхнуўся да прыгожай чарнявай Галькi, якая сачыла ягоны кажны рух i ўсеўся ў крэсла, паставiўшы побач свой кораб. Ведаў, што знайшоў часовы прытулак у вялiкiм разбураным горадзе.
24
Настаў вялiкi й незабыўны для Янука дзень. Кавалак сьвету стаптаўшыя Пракопавы чаравiкi цяпер на Януковых нагах ашчэрылiся на парэпаны вайной ходнiк, калi iхны новы ўласьнiк па галоўнай менскай вулiцы ў летнi дзень роўнамерным крокам у рэдакцыю "Беларускай Газэты" йшоў. З трывожным бiцьцём сэрца ён яшчэ й яшчэ раз намагаўся ўявiць як стане перад галоўным рэдактарам газэты й што з таго выйдзе. Цi-ж ня пiсаў у газэце нехта Вяршынны ў даўгiм, - аж на два абшырныя падвалы, - артыкуле, нарыс пра "сакавiтую рунь" паэтаў i пiсьменьнiкаў, што зазелянела на нiве пагвалчанай краiны? Цi-ж не называў ён тую рунь шматабяцаючай надзеяй на будучыню новае беларускае лiтаратуры? А ў рунi тэй цi-ж ня быў i ён, Янук Бахмач, пышным парасткам, што некалi мае буйна ўскаласiцца?
Янукова буйнае ўяўленьне малявала вобраз таго, што мае адбыцца ў рэдакцыi. Вось уваходзiць ён у вялiкае, выдатна абсталяванае бюро. Спачатку адчыняе ён салiдныя й няскрыпучыя дзьверы, але зусiм цiхiя дзьверы i ўва ўсiм маестаце свае лiтоўскае сьцiпласьцi, задаволены, што нарэшце калi не на Парнас дык абавязкова на нейкi там iншы Алiмп узьлез, стаiць перад найгалаўнейшым рэдактарам. Навокал клепяць нешта машынапiскамi дзяўчаты, а рэдактар, каторага Януку карцiць бачыць, задуманы нешта дыктуе сваей сакратарцы. Гэны спадар падобны на настаўнiка Сабалеўскага, адно маладзейшы ды яшчэ з буйнай чупрынай. Твар ягоны - люстра заклапочанае мэлянхолii й ледзь стрымлiваных творчых парываньняў. Гэта наскрозь - зiрнiце вунь на яго народу адданы працоўны iнтэлiгент, абавязкава й зусiм бяз рэзэрвы руплiвы гаспадар гэнае рунi. Апрануты ён у прыгожы, хоць i сьцiплае якасьцi, касьцюм, а на твары муза-натхненьне. Янук цiкуе, калi-ж яго спасьцерагуць, але дарма, усе страшна занятыя. Хлапец спакойны, бо трапiў да найважнейшых на беларускай культурнай нiве дык можа хвiлiнку цi дзьве пачакаць. Дзiва няма, што спасьцерагуць не адразу, не паведамляў-жа, што прыедзе.
I вось, зiрнi. Сам рэдактар быццам прачынаецца з задуменага творчага дурману i неяк адразу сьцямiўшы, што на парозе зусiм нечакана вырасла сьцяблiнка з тае "сакавiтае рунi", твар адданага народу й творчасьцi iнтэлектуала праменiцца вясной радасьцi. Кiўком галавы спыняе сакратарку, устае й бяжыць насустрач Януку.
- А братка, заходзь, сядай. Здароў, як цябе... Вiтаем, вiтаем...
Постаць насычаная суцэльным бацькоўскiм клопатам, сяброўская рука цёпла сьцiскае нязграбную юнацкую далонь. Гледзячы проста й шчыра юнаку ў вочы, чалавек гарне хлапца да грудзей. I здаецца тады Бахмачу, што гэтага выдатнага перадавiка беларускае культуры ён мусiў даўно аднекуль знаць, такi ашаламляючы эфэкт ад цёплага й простага бацькоўскага прывiтаньня. I асаблiва да сэрца лiпне той блiзкi, на "ты", зварот, быццам-бы лiтоўскi шыш нечым раўня яму.
- Дык як-жа завуць цябе? - апамятаўся рэдактар.
- Янук Бахмач.
- Бахмач? Ага, чытаў, чытаў... А як-жа ня чытаць... Такiя выдатныя творы. Пясьняр таленавiты зь цябе будзе, але-ж. Адразу мы цябе спасьцераглi. Няштодзённы такент. Але-ж дазволь...
Гэтта рэдактар спыняецца, просiць хвiлiнку ўвагi. Замiрае кляпаньне машынапiсак, а дзяўчаты з запытальнай цiкавасьцю ўзiраюцца ў чубатага, блакiтнавокага бляндына.
- Зьявiўся да нас во новы, выдатны беларускi песьняр, - урачыста й паволi гаворыць рэдактар. - Вялiкiя надзеi на яго пакладаем. Я рад прадставiць вам яго: паэт i пiсьменьнiк Янук Бахмач.
Радасьць цiсьне Януку з вачэй сьлёзы. Ён задаволена трасе рукi, што цягнуцца да яго, а рэдактар клiча яго зайсьцi ў сваё прыватнае бюро.
Нiкчэмнасьць думак юнацкiх, спадзяваньняў на наiўнасьцi аснованых, салодкасьць лятуценьняў. I добразычлiвыя чытачы прабачаць, пэўне-ж, нашаму нефартуннаму Януку Бахмачу, што на свой апрычоны лад уяўляў беларускае культурнае ўзвышша. Бо як-жа накш? Цi-ж мог падазраваць наш гэрой, што гарачы патрыятызм ня мог апраўдаць няведаньня суровых законаў жыцьця асаблiва ў той час, калi вялiзная навала сiлаў гвалту перачыркнула ўсякую рацыянальнасьць?
На зьмену таму, лятуценнаму, прыйшоў iншы Янук, гэны канкрэтны, каторы цяпер во крочыць па ходнiку, абмiнае бомбавыя варонкi, блукае ў зруйнаваным вялiзным горадзе. Прыгарнула яго на Камароўцы добрая жанчына. I ўся вопратка на iм бацькава, адно ня бацькавы думкi ў галаве. Думкi... Хто ведае, калi-б бацька быў цяпер у ягоных гадох, цi ня думаў-бы ён так, як Янук. Цi-ж ня хвалiўся сыну якiм гэроем калiсьцi ў Пецярбургу быў? Цi ня ён гэта на Неўскiм дзевак падпiльноўвываў, Шаляпiна ў "Дэмоне" слухаў, або кадрылю тады модную танцаваў? Ого, - паслухай яго, - якi фарсун-шчыгiлянт зь яго быў. "Госпадзе, выбач мне. Ня мне судзiць яго".
У сям'i даўно нядоля й над усiм, каб неяк утрымаць, каб жывот напоўнiць i цела пакрыць, трывае бацькава вока пiльнае. Цi гэта той-самы чалавек, якi меў калiсьцi можа большыя лятуценьнi, чымся Янук? У думках юнацкiх "адвечная песьня" прадаўжалася: бацька-сын, канфлiкт, над якiм многа думалi фiлязофы, пра што пiсалi пiсьменьнiкi. Аналiзавалi, рацыяналiзавалi, пад нейкi агольны назоўнiк падганялi.
Вось цяпер, у гэты прыгожы дзень, прыгорблены Пракоп Бахмач, сквапна граблi аблапiўшы, пракос сена варочае. Спынiцца, рукою навотмаш абатрэ пот са лба, разгледзiцца навокал, што дзе суседзi робяць i зноў на граблi налягае. А сэрца яму па жонцы балiць. Куды ня кiнься, а ўсюды сам. I на пустым месцы паўстае яна, такая стройная, але спрацаваная гаротнiца. Вось у руках ейных вязьмо, а на плячы серп. I ўздых: - Божа мой, Божа! Працуеш во й стараешся, iзь сiлаў апошнiх выбiваешся, а як памрэш дык цi хто калi цябе ўспомнiць...
А пасьля, - гэта ўжо ад бацькi, доўгiм вечарам увосень. На пяколку падкорчаныя бацькавы босыя ногi, а гэтта-ж побач - Януковы й Мiколавы. I дзьве, авечымi нажнiцамi ў пасы пастрыжаныя, галовы побач вусаў, што вось цяпер варушыцца пачалi.
- Эх, сынкi! Гэта-ж як прыпомню маладыя гады й Пiцярбург!
I лiтоўскiя падлёткi падарожнiчаюць з бацькам над Нявой, даведваюцца пра нейкую самарынскую, падцягваюць з бацькам "каробушку", або навет пачуюць рэха пра тыя "арудзiя ў рады" i "геройскую гiбель Варага" зь японскае вайны...
Дзе было спалучэньне? Той - чалавек зь iншага сьвету, самародны iнтэлiгент, якога безьзямельле на чужы бераг некалi выплюнула... Лiпеў пры пiсарскiм, цi не апошiм, стале слаба аьветленай канторы. I ўпарта, кажны дзень пяром акуратна выводзiў свой надта-ж прыгожы почырк. А потым вечарам, пасьля таго пiсарскага стала, апрануўшы новы касьцюм iз такiмi сьмешнымi цяпер порткамi, - калошы як тонкiя дудкi, - вандраваў можа тымi самымi завулкамi, дзе калiсь валачыўся, баючыся чарговае трасцы, тварэц Раскольнiкава й сквапнае старое... I сын... Бадзёры юнацкi крок на менскiм ходнiку, а ў галаве поўна гарачага патрыятычнага пылу. Перад iм Верхнi горад, Пляц Волi й ягоны, новы Парнас. У таго былi немалыя жыцьцёвыя прыгоды. З iмглiстага гораду, пад градам куляў рэвалюцыi вярнуўся да родных гоняў. Высокалётныя мары, жаданьне нейкiм чынам перабудаваць сьвет уперлiся нарэшце ў вузкую палоску зямлi. Зiрнеце на яго сяньня: згорблены, зьняможаны, ён усё трывае, упарта валочыць жыцьцёвы цяжар. Ахвяра незалежных ад яго абставiнаў, яму не дадзена было нiчога зьмянiць, як нi намагаўся. Але чаму з такiм жарам стараўся запярэчваць поглядам сына? Цi таму, што адвечная галеча назаўсёды сьвятло засланiла? А калi-б навет i так, дык цi гэта давала яму права не спанукаць сына да росту, да сьвятлейшае будучынi? Цi ня лепш было-б замiж таго "сынок, скруцiш галаву", добрым словам сына ў дарогу праводзiць?
Думкi Януковы пераключылiся. Перад iм станулi незнаёмыя да ўчарашняга людзi з Камароўкi, пра iснаваньне якiх кагадзе зусiм ня ведаў. Перадусiм добразычлiвая й гасьцiнная гаспадыня з лагоднымi мацярынскiмi вачмi. I клопаты: а што, а як, а куды пойдзеш? Як удома. Апавяданьнi пра яе родную, прыгожую Лагойшчыну. Удава з суседамi Бахмачовымi нейкай тонкай нiткай зьвязаная. Апавяданьне пра копныя суды, што ад свайго дзеда яшчэ чула. А пасьля пра бомбы й полымя, што слаўны горад над Нямiгай жэрла.
Уражаньнi, уражаньнi! Колькi сьветаў. У кажнага свой. I цяпер перад юнаком зусiм новы, няведамы, нязьведаны, чыста ягоны сьвет распрасьцёрся. "Дуня, дарагая сяброўка мая! Каб ты цяпер са мной была", - зьвярнуўся Янак у думках да мiлай дзяўчыны. - "Узяў-бы я цябе за шурпатую ад зьбiраньня зёлак руку, прыгарнуў-бы, i пайшлi-б мы супольна гэты няведамы сьвет пазнаваць". Шчымлiвае юнацкае сэрца, ты зноў да лёту паэтычным iмпэтам акрыляешся. Колькi-ж тваё хваляваньне й цярпеньне й колькi юнацкае галавы трызьненьне на розныя лады паэты апiсвалi.
Хацелася прысесьцi на гэнай сiратлiвай, пад абсмаленым дрэвам, лавачцы, за алавiк узяцца. Але вакольныя руiны, рэдкiя прахожыя, што як перапалоханыя сабакi аглядалiся, вайсковыя машыны, што за сабой хмару пылу ўзьнiмалi, усё гэта руйнавала натхненьне. У грудзе цэглаў ляжала пажоўклая, абарваная, вiдаць, тэатральная афiша:
...тэатры. Тодара Лебяды
ЗАГУБЛЕНАЕ ЖЫЦЬЦЁ
Загубленае жыцьцё, амаль дашчэнту зьнiшчаны горад. Пусьцее Пляц Волi. Яшчэ ўчора кiнулася юнаку ў вочы, што мала цывiльных па вулiцах бачыў. Дый дзе-ж iм было быць? Пэўне-ж, шмат перабiлi, а многа паўцякала. А ўсё-ж... Цi тыя, што жылi, баялiся па вулiцах хадзiць?
I вакол гэтае плошчы мала чаго ўцалела. Зь левага боку высiлася абшарпаная, асколкамi пабiтая сьвятыня зь дзьвюмя барокавымi вежамi, падобная на тыя, што бачыў у Пархвенаве, Будславе цi Бярэзьвiчах. Мусiць усе яны, - i гэта, i тыя таксама, - будавалiся цi не ў адным стагодзьдзi. На помач, мабыць, паклiкалi з далёкае Iталii нейкага Манджэлётты цi iншага Сквiранчэлi. Магнаты машнамi золата мералi, а за таннымi мясцовымi рамесьнiкамi затрымкi ня было.
Гэтта дзесьцi ад плошчы адходзiла тая жаданая, - так i стаiць у вачох, як магнiт прыцягвае, газэтны радок з адрасам, - вулiца Алеся Гаруна, Менск. I сама рэдакцыя ледзь не на рагу вулiцы пры Пляцу Волi. Янук стаяў задаволены, разглядаўся. Вузкаватая вулiца, амаль зусiм ад вайны ўцалеўшая, пахiла зьбягала ўнiз. Воддаль вiдаць нейкiя майстэрнi, групы людзей. А дзе людзi, там i жыцьцё. На рагу прыбiтая да сьцяны дошчачка iзь сьвежым, не такiм ужо, як на ваенную бяду, аматарскiм напiсам: вулiца Алеся Гаруна. Янук ледзь не падскочыў з радасьцi. А колькiм вулiцам у Менску дадзены беларускiя назвы? А колькi зь iх наагул напiсы мае на рагох вулiцаў i на дошчачках? А гэтая ня толькi названая, але й пазначаная. А далей, ужо зусiм асьцярожна ступаючы, Янук падыйшоў да двухпавярховага будынку й затрымаўся перад дзьвярмi.
"Беларуская газэта" i "Голас Вёскi".