- А яна што робiць цяпер?
- Во цяперака во?
- Ага.
- У лiпавiцкага пана, мусiць, у вагародзе полiць цi што. Чаму пытаiсься?
- Знаiш, каго я ў Гараватцы на Яна вечарам вiдзiў?
- Каго-ж? Чарцей, можа...
- Чарцей, ды такiх, што й ты iх знаiш. Адзiн Шпунтоў Лявон, а другi цi ня быў Косьцiк Сабакевiч. Чуў як Лявон зь некiм гаварыў. А ў гэны-ж дзень каля гацкай царквы бальшавiцкiя афiшкi параськiдалi, дык палiцыя й шпiкi Косьцiка шукалi. Двух-жа на вiчарыня ў Кмiтавых было. Дык Лявон, мусiць, iз Косьцiкам адну руку дзяржыць, а празь яго й твая сястра дастаець. Як ты думаiш?
- Параска каб калi заiкнулася што. Сам знаiш, якая яна дзiўная бываiць...
Янук ведаў, што Дуня разумела пад тым словам "дзiўная", i далей не пытаўся.
- Што-ж тады Лявон табе казаў? - спытала Дуня.
- А што ён маiць казаць? Нi рад быў, што на мяне наткнуўся. Казаў мне, што нiкому анi слова пра тое, што ў Гараватцы вiдзiў, а то...
- А то што?
- А то, кажыць, нi жывацей. Так i сказаў: нi жывацей. I яшчэ адно, але нi знаю, цi табе прызнавацца...
- Чаму-ж не, кажы! - загарэлася Дуня.
- Раскажыш каму?
- Яй-Богу, не! Дадушы!
Янук зiрнуў у Дунiны вочы й пабачыў там шчырасьць.
- Гэты самы Лявон Шпунт мяне ў Кмiтавых сенцах, скора пiрад тым, як палiцыя прышла, злавiў. Я толька ўбег, а мяне нехта хап! упацёмку, дык я аж спужаўся. А ён мяне тады ў цёмны куток адцягнуў i пытаўся, цi я каму нi расказваў, што яго ў Гараватцы вiдзiў.
- Мусiць, баiцца, каб нi зналi...
- Няўжо-ж што...
- От-жа чорт лазовы. Гэта-ж цяперака добра было-б, каб яго ў цюрму ўпякаць, - сказала Дуня.
- Чаму?
- Ён маiх сясьцёр зьнявечыў. Дык нiхай-бы гнiў там, нiхай-бы вошы заелi падлу!
Дунiн голас шыпеў злосьцю.
- Ты знаiш, што гэта ён?
- А хто-ж? Я-ж нi глухая - чую, як яны гаворуць.
- От яно як.
- Што ты скажаш, Янучок, каб гэта пайсьцi ды палiцыi сказаць? Нiхай-бы ўзялi.
- Божа цябе баранi! Лепi нi чапай заразу. Яшчэ дазнаiцца, дык посьля нi дасьць жыць.
- Чорт яго бяры. От пайду ды й заяўлю.
- Калi ты гэта сур'ёзна, дык я табе нi пазволю.
- Як гэта так?
- Ты-ж мне бажылася, што нiкому слоўца нi пiкнiш, што я табе раскажу.
- Праўда. От лiха, чуць душой нi скрывiла.
IX
Гэны нядзельны дзень пачаўся для Пракопа Бахмача вельмi рана. Учора яшчэ мiж iм i Аленай Бахмачыхай адбылася такая гутарка:
- Схадзiлi-б, можа, заўтра ў малiны? - пачала жонка.
- Куды гэта?
- У казну, куды-ж яшчэ...
Пракоп прамаўчаў. Ён i жонка былi ў саракавых гадох, у самай сiле й росквiце.
- Калi тут, цi заўчорака гэта, вiдзiла вуньдзiка, як Брунiськi дзьве, каждая па вялiкiм кошыку малiн тарабанiлi. А такiя сочныя, вялiкiя, духмяныя. Людзi павызьбiраюць, пакуль мы сабяромся.
Пракоп ведаў, што хаця-нехаця, заўтра ў сьвяты нядзельны дзень трэба будзе йсьцi ў лес па малiны. Трэба якога-ж варэньня, каб хоць на лекi.
- Можна было-б, - адказаў, марудзячы. - А як-жа гэта з талонамi будзiць?
- Абойдзiцца неяк. Дзе-ж грошы...
Мова была пра талёны, што трэба было выкупляць ад мяйсцовага солтыса, што тут выступаў як агэнт лясьнiцтва, або ў самай лясьнiчай "панствовай" канторы ў Гацях. Без талёну нельга было ў скарбовым лесе зьбiраць грыбоў, арэхаў, розных ягадаў. Адзiн талён каштаваў 50 грошаў - паўдня жаночае працы ў лiпавiцкага пана цi ў суседнiм фальварку.
Мяйсцовай лясной дзялянкай загадваў бальшынi вакольных людзей нялюбы руды, каржакаваты колiшнi легiянер Зьдзiсек Бжончэк. Ён, якi лiс, вечна стрыг вушамi й чмыхаў-нюхаў носам. Быў зь яго выдатны службiсты. Калi пойдзеш у лес, не трапляйся яму лепш на вока. Меў двох памочнiкаў, што рабiлi аб'езды. Тыя былi куды лагаднейшыя.
Агульна ў Заходняй Беларусi былi чатыры апiрышчы польскага акупацыйнага апарату: палiцыянт, каталiцкi польскi ксёндз, солтыс i настаўнiк. Для лiтоўскiх i суседнiх быў яшчэ й пяты слуп у васобе пана Бжончыка. На яго баку была ўлада. Ён нават чынiў гвалт над сялянамi, што без дазволу старалiся сарваць якую ягадзiну, арэх цi грыб. А ўжо нiколi не папускаў злодзеям, што якое дрэва высячы паквапiлiся.
Каму-ж гэта не рупiла ў лес! Цяжка нават уявiць Беларуса бязь лесу. У яго самога карэньнi, можна сказаць, ад веку вякоў лясныя. У лесе такое багацьце ўсякага дабра, такое вялiкае й неабдымнае хараство! Але тут вось на дарозе вырас пан Бжончэк, i анi кроку! Ён тут гаспадар!
Аб гэтым усiм думаў Пракоп Бахмач у нядзелю ранiцы. Устаў з пасьцелi цiханька, усьпялiў на сябе зрэбныя порткi, падношаную сiнюю кужэльную сьвiтку й, перш за ўсё, упоцемку стануўшы перад абразамi на покуцi, змовiў раньнюю малiтву.