Янук сеў побач на камянi i ўтаропiўся ў сiнюю смуглавасьць дзедавых вачэй, якiя той жмурыў, калi праз густое лiсьце Архiпа трапляў на iх яскравы прамень сонца. Вочы здалiся Януку такiмi ласкавымi й спакойнымi, голас такiм лагодным, што ён адчуваў ад дзеда бацькаўскую цяплыню. Ведаў Бахмач дзеда ў розных станах: у маркоце й весялосьцi, асаблiва калi той апавядаў дзеткам усялякiя нябылiцы; ведаў яго ў гарэзьлiвасьцi й журбе, у злосьцi i ў ласцы.
- Ага, сынку, вiдзiў я сягоньнiка ўвосьнi нешта такоя, што пазвала мяне да Архiпа, - працягваў супакойна дзед. - I ведаў, што трэба зь некiм пагаварыць. А зь кiм-жа? Ажно гляжу - ты йдзеш. Дык я й здаўмеўся, што гэта нiхто другi й ня мог быць, толькi ты...
- Чаму-ж я?
- Не тарапiся. Усё сваiм часам.
Янук з ранейшага ведаў, што калi дзед не хацеў гутарыць, дык i спануканьнем яму нiхто языка не разьвяжа. Так i цяпер. Дзед адказаў не адразу. Ён паёрзаў левай рукой па вытаптанай вакол сябе зямлi, знайшоў галiнку, адламаў кароткi кавалачак, папоркаў у люльцы самасейку й зацягнуўся. Пусьцiўшы блакiтны дымок, прымружыў вочы й адкiнуў назад сiвабародую галаву.
- Як гэта слаўна прытулiцца да старога Архiпа й так во пасядзець. Ён-жа мне - цi ты гэта знаiш? - як брат родны. Мы зь iм так даўна - божачкi, як даўна! - знаiмся. Гэттака-ж я малы, як ты во цяперака, некалi бегаў i таксама, як вы, падшыванцы, пялiўся, - вочы на лоб - каб на самы чубок узабрацца. А ён, гэты Архiп, i тады паказваўся такi сама стары, як цяпер. Бог ведае сколька яму гадоў. Кажуць-жа людзi, што той вялiкi князь, што на Гараватцы тут некалi замак пабудаваў, дык ён яго сваёй рукой пасадзiў. Даўна гэта мусiла быць, ой даўна. А вiдзiш, якi пекны дуб вырас. Нi дарам-жа кажуць, што гэта на чужых прахах ён жывець... От як слаўна, што тады лiпавiцкаму пану нi далi яго зрэзаць, каб яго макарэц...
- А цi знаiш ты, дзетка, што дрэвы сваю гаворку маюць? Вазьмi Архiпа. Услухайся, як ён ветру адгукаецца, як лiсточкi ягоныя дрыжаць, як камель ягоны гамонiць. Эгэ, сынок, маiць ён сваю гаворку, маiць... Гэта-ж ён таксама, як i мы з табой. От што нямы толька. Каб гэта яму Бог голас даў, дык цi ты знаiш што ён мог-бы нам расказаць, га?
Янук паступова забываўся аб яўным i ўваходзiў у дзедаў таямнiчы сьвет. Першы раз ад часу трагэдыi ў сям'i думкi ягоныя накiравалiся на iншы шлях. Гэты скаржанелы, векам парэпаны чалавек, як упэўнены правадыр, паволi, загадкавымi шляхамi, вёў яго некуды ў невядомае.
- Даўно-даўненька, сынок, на гэтай зямельцы сам наш народ гаспадарыў. Нi было тут дарог тады такiх, як цяпер, чыгункi гэнай вунь нi было, адны вялiкiя лясы былi. У лясох зьвера ўсякага вялiкае багацьце было: i мядзьведзi, i рысi, ласёў вялiкiя сем'i, па рэках баброў стады, рыбаў плоймы, а ў дрэвах птушак поўна, ды нi такiх як цяпер, што драбяза самая. От быў у нашага народу свой адзiн гаспадар, i ўсе чысьценька людзi яго слухалi. Князем ён быў. Меў замак пекны й крэпкi, моцную дружыну азброеных людзей. А зваўся той князь Гаравiк. У гэтага Гаравiка ды былi тры сыны: вялiкiя, здаровыя, пекныя. Любiў князя народ за тое, што ён надта-ж добры быў. Ён зь людзей скуры нi лупiў, падаткаў вялiкiх нi браў, а толька вымагаў, каб кажны прылажыўся як трэба ў дружыну йсьцi цi дружыне запас усяго зрабiць. Бо, хоць князь i ня квапiўся на чужое, алi знаў, што з боку суседы ёсьцека, што на яго напасьцi могуць, каб зямлю й людзей забраць, народ у ярмо запрэгчы. Дык от князь Гаравiк найболi сваю дружыну мацаваў i ня меў мiласьцi да таго, хто нi хацеў памагчы цi, як трэба, дык зброю ў рукi ўзяць. А так сабе Гаравiк пазваляў людзям вольна жыць, на зьвера паляваць, рыбу лавiць, дабро ўсякае на зямлi сеiць. Адным словам, каждаму воля была.
Да сваiх-жа сыноў Гаравiк быў надта строгi. Ён каждага ваеннага рамясла навучаў, на паляваньнi з сабой браў ды на ваенныя гульнi. Думаў-жа, што, калi сам памрэць, дык яны будуць над народам гаспадарыць; трэба, значыцца, каб умелi разумна са сваiмi й чужымi жыць, а калi трэба, дык каб i за сваё ў баi адважна пастаялi.
Паплыла пра гаспадарства князя слава далёка й шырока, бо пры ўмелай гаспадарцы i народ багацеў i князю самому ўдастатак было. Поўна ў засеках было, ды золата i ўсякага багацьця ў скарбнiцы князёвай. Адным словам, чулi пра яго блiзка й далёка. Свае лiрнiкi й дудары пiялi пра яго й славiлi яго, чужыя-ж на край i людзей зь вялiкай прагавiтасьцяй глядзелi й мячы вайстрылi.
Надумалiся тады гэныя прагавiтыя чужнiкi на Гаравiкова гаспадарства напасьцi, багацьцi ўсе пазабiраць i людзей заняволiць. Сабралi такую вялiкую сiлу, што сьвет яшчэ такой ня вiдзiў, i на наш край паходам пашлi. А Гаравiковы ганцы, што па краёх стаялi, князю данесьлi, што вялiкая сiла чужых людзей на яго iдзець. Па ўсiм вялiкiм Гаравiковым гаспадарсьцьве зайгралi тады паходныя дуды й пачаў сплывацца да князя народ. А ён узяў усiх сваiх трох сыноў, вялiкiх i малых ваенных начальнiкаў, цэлую сваю дружыну ды пашоў тым на спатканьня.
Доўга яны йшлi, а калi iз ворагам спаткалiся, дык той ужо - каб яго макарэц спалiў! - глыбака ў нашу зямлю залез, народ забiваў, дабро палiў i рабаваў. Вялiкi, дзетка, сярдзiты й даўгi быў бой. Удужкi як схапiлiся, дык болi як тры пары старалiся адзiн аднаго пiрасiлiць. Галовы людзей як тыя снапы на таку пад цэпам клалiся, рэкi ад крывi пачырванелi. Сам князь Гаравiк i два ягоныя сыны - найстарэйшы й наймаладзейшы - надта-ж адважна бiлiся, а пры iх i народ цэлы. Яны от як гэты дуб Архiп саўсiм зь места нi сайшлi i ў крывi варожай былi чырвоныя. Толька сярэднi сын, калi прыйшла цяжкая варожая навала, дык ён струсiў i ходу з поля бою даў. Гэта нашым многа пашкодзiла, бо трэба было дзiрку залатаць, за гэнага князёвага сына, што ўцёк, грудзьмi пастаяць. Алi ўсяроўна ворага адбiлi, хоць вялiкая-ж надта сiла свайго народу лягла.
Як вярнуўся князь дамоў iз двумя сынамi ды дружынай i цэлым войскам, дык перш за ўсё Богу дзякаваў за тоя, што сiлу iм даў. А тады князь зрабiў вялiкая гуляньня. Усiх харобрых да сябе паклiкаў, нагароды каждаму даваў i цалаваўся з каждым, як з родным братам. Княжы замак ад таго народнага гуляньня, мусiць, сем дней i начэй гудзеў. Толька ўжо як узнагародзiў князь усiх харобрых i двух сыноў сваiх пiрад усiм народам, тады пазваў таго сярэдняга сына, што струсiў на полi бою, ды дамоў уцёк.
I от, сынок ты мой, прывялi зьвязанага гэтага труса Гаравiкова сына пiрад чало самога гаспадара. А ён сядзiць пры стале, ды ўся сьвiта ягоная, усе ў баi загартаваныя пасьля сьвежай пiрамогi. I кажа тады Гаравiк сыну:
- Выпрастайся, трус! Калi нi асьмелiўся ты, як вой, на полi бою ворагу ў вочы глянуць, дык чаго-ж тады баiсься глядзець у вочы сваiм людзям? Нiхто-ж цябе за гэта ня зьесьць.
Падняў той дзяцюк галаву, алi цяжка было яму глядзець у вочы бацьку ды воям харобрым, бо ўсiм вялiкую ганьбу ён прынёс, крыўду зрабiў, калi плячо ў плячо iзь iмi на полi бою нi пастаяў.
А князь тады яму кажыць:
- За тоя, што ты з поля бою ўцёк i другiх на нiбясьпеку выставiў, на вялiкую кару заслужыў. Ты сам гэта знаiш.
Сын апусьцiў галаву й дрыжэў ад страху.
- Гэтыя мне сыны, - сказаў князь i паказаў на двух, што сядзелi ля яго з правага й левага боку. - А ты ня сын! За цябе многа народу нашага лягло, бо сам ты, як крот, у дзiрку схаваўся дый цяпер ад страху дрыжыш. А цi-ж ня ведаў ты, што на гэтым сьвеця ня ўсё дабратой робiцца? Нiкаторыя дабраты ня цэняць i толька сiлу знаюць. Дык i мы так: каб жыць вольна, каб над намi чужак верху нi ўзяў, мусiм сiльнымi быць, а як трэба, дык i баранiцца.
Уся сьвiта ягоная, дый княгiня, што зь левага боку ля сына маладзейшага сядзела, дый служба навiт чула князёвы словы. Усе ждалi як гэта князь пакараiць труса-сына. Княгiня навiт сьлязу пусьцiла, бо ведала, што муж ейны вялiкi ў ласцы быў i надта-ж суровы ў караньнi.
А Гаравiк тады й кажа:
- Ты ёсьць маё роднае дзiця, маё цела й кроў. За тоя, што ты зрабiў, я цябе мушу караць галавой. Ты сам гэта знаiш. Алi Бог мне сьветкай нiхай будзiць, што я ў ласцы заўсягды быў болi шчодры, чымся ў караньнi. Дык i я для цябе такiм буду. Галавой цябе нi пакараю, а дам табе нагоду паправiцца. Дык от слухай: ты возьмiш людзей i ўсё, што трэба, i пойдзеш адгэтуль у той бок, дзе заходзiць сонца. Будзiш iсьцi тры днi й тры начы. Сярод лясоў там знойдзеш выгадная места, пабудуiш замак, зарганiзуiш дружыну й будзiш гаспадарыць над часьцяй народу, што табе прыдзялю. Зьбярэш i навучыш сваю дружыну, ажэнiсься й заложыш сваю гаспадарку.
Толька-ж помнi, што ад таго часу свайго гаспадарства будзiш баранiць сам, калi хто нападзець. Нiхто з нас табе на помач ня прыйдзiць так, як ты нi прыйшоў нам на помач на полi гэтага бою, ды ўцёк, як вялiкi трус, якога я цяпер мушу цурацца. А калi-ж на цябе нападуць, дык ты нi абаронiсься i ў баi ляжаш, дык будзiць тады твайму народу вялiкая гора. Гараваць ён будзiць пад чужымi, аж пакуль зь яго нi народзiцца новы адважны воiн, каторы чужых прагонiць ды людзям волю вернiць.
Так загадаў князь.
I от даў Гаравiк сыну таму людзей, што ў вайсковай штуцы добра зналiся, а таксама такiх, што будаваць умелi, даў конi i зброю, харчы, ды выслаў яго туды, дзе заходзiць сонца. Iшоў той сын трохi што нi бiзь пiрастанку тры днi й тры ночы, аж прыйшоў от сюды й задзержыўся тутака, дзе мы з табой на Гараватцы. Надумаўся тут замак свой будаваць.
Пагараваў ён тутака многа, пакуль замак збудавалi ды гаспадарку на парадак навёў. Можа гэта ад таго й пачалi людзi гэта места Гараваткай называць. Дык от гэты новы гаравацкi князь, як ужо збудаваў вялiкi й пекны замак, дружыну сваю выдрасiраваў i добра на ногi паставiў, тады нагледзiў сабе дзеўку, таксама са свайго народу, ды ажанiўся. Нiкаторыя дзiвiлiся, што ён так зрабiў. Трэба табе, сынку, ведаць, што тады князi толькi iз княжнамi жанiлiся, хоць i чужымi, а ён дык iз простай сваёй. Дзяўчынка, казалi, была, як малiна. А жанiўся ён iз сваёй, хоць i простай, таму, бо ўжо тады пазнаў мудрасьць жыцьця, а сама найболi дык тоя, што iз сваiм народам трэба быць, любiць яго трэба, за яго галавой пастаяць. Бо нiколi нi забыўся ён вялiкага сораму, што нажыў, калi з поля бою ўцёк. Пёк той сорам яго, як перац у гарляку. I думаў сабе гаравацкi князь, што, калi ўжо час прыйдзiць, дык ня толька тое паршывае кляймо зь сябе крывёй змыiць, але яшчэ пастараiцца й славу сабе вярнуць, каб i бацька агледзеўся. Ды бацька скора ўжо памёр. Два браты ягоныя гаспадарылi пасуседзтву, алi нiнадта каб яны дружна iз сабой жылi, нi гаворачы каб iзь iм.
От жанiўся, знацца, гаравацкi князь, надта-ж пекную дзяўчыну ўзяў. У сваiм замкавым дзядзiнцы разам iз новай улюбленай княгiняй дубок малады пасадзiў ды загадаў палiваць-даглядаць, каб вялiкi рос i пекны быў. Мы - кажыць - тут як гэты дубок расьцi будзем i нiхто нас зь места нi кранець. Гэты дубок i ёсьць от гэты самы Архiп.
Пачаў, адным словам, гаравацкi князь шчасьця пазнаваць. Думаў, што ацiхла ўжо, вайны праклятай ня будзiць. У яго навiт дружына добра выдрасiраваная была, гаспадарка на добры лад пашла. Калi-ж нiбясьпекi зьнiкуль нi было вiдаць, дык памякчэў гаравацкi князь, нi такiм пiльным стаў i, мусiць, трохi ваенная рамясло закiнуў.
А тыя, сынок, благiя ворагi, што iх раней бацька Гаравiк iз двумя сынамi разьбiў, дык яны за гэты час пакрапчэлi, у поўсьць абрасьлi, клыкi зноў iм павырасталi, як тым ваўком, ды давай тыя клыкi шчэрыць, глядзець, цi збоку дзе ўварваць кусок можна. Вiдзiлi-ж, што Гаравiк памёр, што сыны падзялiлiся й паслабелi, дык давай на гаравацкага князя напасьцi. I зноў сабралi сiлу людзей i сюды iз боем прышлi.
I от разьбiлi яны гаравацкага князя саўсiм. Нiхто зь ягоных братоў яму на помач нi пасьпяшыўся, бо бацька сказаў, што баранiцца сам маiць. Сам гаравацкi князь iз сваёй маладой княгiней як львы змагалiся. Яна яму зброю падавала. Калi-ж чужыя ў замак уварвалiся, дык князь жывым нi здаўся. Забiлi яго й пекную маладую княгiню ля таго самага маладога дуба. Замак тады зруйнавалi, дружыну гаравацкую на чатыры вятры разагналi, а народ у цяжкае ярмо запраглi i як над скацiнай пачалi зьдзеквацца.
Так сталася, сынок мой, што пасьля й тыя другiя два браты нi ўстаялi самi, як на iх напалi. Дык i прапала воля цэлага нашага народу. На памiн толькi руiны ад добрых гаспадарак асталiся, а народ у нiшчасьцi аж да сягоньнiшняга стогнiць. Толька чужыя паны мiняюцца, алi нiчуць людзям нi лягчэiць, а яшчэ горы робiцца. I поўзаюць перад чужымi нашыя, як тыя чэрвi, а яны з нашага поту, з нашага мазаля жывуць, нашу кроў смокчуць.
Толька от расказваюць, сынок, што тры начы ўвосенi, неяк пад Дзяды, у Гараватцы кажды год бываiць вялiкi бой. Князь гаравацкi з сваёй княгiней дый з дружынай стараiцца адбiцца ад ворагаў, а яны насядаюць. Нiкаторыя кажуць, што гэта ўсе чэрцi ўскапашылiся ды на нашага князя процьмай iдуць. Ён тады завець i завець сваiх братоў на помач, але нiхто нi прыходзiць памагаць чужнiкаў цi гэтых рагатых нячысьцiкаў-чарцей адбiваць. I кажуць яшчэ, што гэтак будзiць аж да таго часу, знацца, князь будзiць помачы клiкаць, аж пакуль наша зiмля зноў будзiць у руках сваiх людзей, - знацца, калi чужнiка прагонiм.
Дзед змоўк. Выцягнуў свой капшук iз самасейкай, выстукаў аб канец кастыля люльку, туга напакаваў яе тытунём, прыпалiў ды зноў загледзеўся ўдаль.
- А вы, дзеду, вiдзiлi гэнага гаравацкага князя ўвосень, калi той бой iдзець? - спытаў Янук.
- Вiдзiў я яго, сынку, дый чуў, як завець помачы. Алi нi знаю цяпер, сынок, наяву тоя было цi ўвосьнi. А гэта, што такая здань здаецца й што тутака замак быў i гэткi князь быў, дык гэта сама чысьцюсенькая праўда, каб я з гэтага места нi сышоў. Як ты, сынку, падрасьцеш, дык табе гэта саўсiм ясна станiць.
Янук яшчэ ўважней прыгледзеўся дзеду. Ён выглядаў нейкiм далёкiм i таямнiчым. Жыў цяперака, вiдаць, у сваiм, яму аднаму дасяжным сьвеце. Дзед гаварыў далей:
- Гэттака-ж недзiка ў гэтай зямельцы даўно спарахнелi косьцi гаравацкага князя й княгiнi. I от як я сяду, ды свае плечы да Архiпава камля прыпру, ды як прыслухаюся, так i чую, як ён аб гэтым мiнулым гамонiць, тужыць. Яму па згубленай славе маркотна. Па волi яму, сынок, маркотна. Ён-жа вуньдзiка пасьля вiсельнiкам стаўся. От на гэтым суку, што ты вiдзiш, адрэзаны ды як кукса тарчыць, дык нашых найлепшых людзей мужыкоў чужыя вешалi. Я-ж сам гэта помню. Малы тады быў, от такi як ты цяперака. Вiдзiў, як вешалi, як усiх нашых людзей зь Лiтоўцаў зганялi, на катаргу й на глум выправiлi...
- Калi гэта? - ажывiўся яшчэ больш зацiкаўлены Янук.
Дзед маўчаў. Мусiць, дух злавiць хацеў. Зрок ягоны блукаў дзесь гэт далёка, невядома дзе. Можа быў ён цяпер у тэй сiвой, аднаму яму вядомай, для нашага народу крывавай, мiнуўшчыне. Мо дзед стараўся яшчэ раз зазiрнуць туды, памяць адсьвяжыць, пазьбiраць у жмут кавалачкi-россыпы свае маладосьцi, ды мо й з таго згрувасьцiць лягэнду. Адылi гэта не была лягэнда. Дзед сам тое перажыў. Хоць яшчэ й не як узрослы, паўнапраўны сябра, што разам зь iншымi дзялiў цяжар-гора, але-ж як малы, кволы, на якiм усё цяжка адбiвалася, якому балела, якi чуўся бездапаможным. I цяпер вось усё для гэтага маладога дапытлiвага юнака, такога самага мо гаротнiка, як i дзед быў калiсьцi, трэба было сабраць, наверх вылажыць-пераказаць, каб добра прыняў, стравiў, каб з гэтага ў будучынi ўзыйшло й закрасавала нейкае плённае зярнятка.
Янук разглядаўся. Над Захаруковай бусьлянкай закружыў колькi раз i потым сеў на яе стары бусел. Нехта тарахцеў у полi панарадам з драбiнамi. На захадзе паказалася цёмная смуга.
- Паноў гэттака, сынок, была некалi чортава гiбель, як i цяперака. Толька-ж цяпер яны падрабнелi, а тады дык куды багацейшыя былi, каб iх макарэц спапялiў. Ды iх рэдка калi вiдзiў наш брат. Сядзелi недзiка ў гарадох цi за гранiцай, каб на iх пропасьць, пузы свае таўстыя гадавалi й гладзiлi, як тыя парсюкi кормныя. Дабро, што нашым мужыцкiм потам заробленае было, прагулiвалi, прапiвалi, на благiх дзевак распускалi. А маёнткамi iхнымi дык аканомы ўпраўлялi. А дзiля таго, каб мужыкоў у послуху пры рабскай працы дзiржаць, дык яны цiвуноў мелi.
Цiвун - гэта такi вырадак i нi дай Божа якi гультай, што сам рабiць ня хоча. Дык от стаiць над табой i вякаiць, бiзуна збоку дзяржыць i iм паганяiць. Ты тамака iз касой, iзь сярпом, iз сахой цi iз цэпам - потам залiваiсься, вочы наверх табе ад цяжкой работы лезуць - а гэта брыда вечна над табой, як той благi сярдзiты сабака ўсiроўна. Калi каму гэтыя цiвуны ўжо так доймуць, што чалавек ня ўсiлах трываць дый возьмiць агрызьнецца, дык як груганьнё нiнажорнае зьлятуцца ды так саб'юць, што дваццатаму закажаш, дух зь цябе вон. Ох бiлi-ж, сынок, ай-яй як бiлi!
У пана сабака большую цану меў, чым наш пан сярмяжнiк. Ганялi-варочалi намi горы, як скацiнай якой. Мужык сваёй зямлi ня меў, дык на пана мусiў пяць цi шэсьць дзён рабiць, а на сябе нi было калi. Дый сiлы тэй нi было, калi зь цябе ўсе духi вышматаюць. З таго малога куска зямлi, што пан у варэнду дасьць э, дык калi быў час яго абрабiць, дык яшчэ й цару й пану трэба падаткi плацiць. Дзяцюкоў-жа мужыцкiх сiлком у маскалi бралi. Прыедуць у сяло, забяруць дый пагоняць на край сьвету. Як адслужыць гадоў дваццаць пяць, дык глядзiш - маладым i здаровым пайшоў, - а старым i саўсiм зношаным вернiцца.
Я знаю сынок, бо сам служыў. А там-жа такiя нелюдзi - нi дай ты, Божа. Як у чым малым правiнiсься, дык так бiзунамi сьсякуць, што ня толькi зоры ўвiдзiш, алi, здаецца, жывым пад зямлю лез-бы. Гэта шчасьлiвы той, катораму нi пападзець. Ды такiх мала ёсьць. Мне папалося, сынок, от паглядзi.
Дзедаў голас дрыжэў. Нязграбнымi старэчымi пальцамi ён расшпiлiў сьвiтку ды сьцягнуў на шыю споднюю шэра-кужэльную кашулю.
- Зайдзi ззаду, паглядзi на плечы, сынок.
Янук устаў, зiрнуў на дзедавы плечы й жахнуўся. Скура ўся была ў шнарах-пiсягах. Яны крыжавалiся наўскасяк. Януку няцяжка было ўявiць, што замiж гэтых, цяпер загоеных, жаўтаватых рубцоў, былi некалi крывавыя барозны. Як-бы яму мову заняло, хлапец, нi слова не сказаўшы, iзноў сеў на камень.