Быў поўдзень ужо, але не распагоджвалася. У нiзкiм воблачным небе так i не пасвятлела. Адтуль нешта сеялася - цi то сняжынкi, цi то вiльгаць асядала на твар. Вецер часам налятаў са стэпу, ён нёс водар вiльгацi i зляжалага снегу. Халаднавата, няўтульна было Едыгею. Звычайна ён любiў пры выпадку пабыць сярод людзей у станцыйнай мiтуснi, асаблiва калi самому не трэба было спяшацца. Затое вiдаць было, як пульсавала жыццё: прыбыў цягнiк - пабольшала людзей, i вось ужо зноў пуставата - пайшоў цягнiк.
Цяпер усё гэта не цiкавiла яго. Ён здзiўляўся, якiя заклапочана-нетутэйшыя аблiччы былi ў людзей; якiя яны, людзi, безуважныя адзiн да аднаго... Дый музыка, што гучала па радыё, наганяла смутак i тугу. Навошта музыка? Хацелася чалавечы голас пачуць... Прайшло мо хвiлiн дваццаць, а то i болей, як Зарыпа прапала ў вакзальнай таўканечы. Едыгей пачаў непакоiцца, i хоць яны цвёрда дамовiлiся, што ён будзе чакаць яе тут, ён рашыў усё ж пайсцi яе пашукаць.
I раптам ён убачыў яе ў дзвярах i ўздрыгнуў мiжволi. Так яна рознiлася ад усiх людзей тутэйшых сваёй сiрочасцю i адзiнотай. Твар яе быў надзiва бледны, а iшла яна, нiбы ў сне, нiбыта нiчога вакол яе не iснавала, iшла, нiбы ў пустынi, напружана трымаючы паставу i строга сцiнаючы вусны. Едыгей устаў насустрач ёй. Мiнулася, можа, цэлая вечнасць, пакуль яна падышла, трымаючы ў руках тую самую паперу ў каляным канверце, i, падышоўшы, сказала, ледзь шавяльнуўшы губамi:
- Ты ведаў?
Ён паволi схiлiў галаву.
Зарыпа апусцiлася на лаўку i, закрыўшы твар рукамi, моцна сцiснула галаву, нiбы баялася застацца з гэтым светам вочы ў вочы. Зарыдала, адзiнокая ў сваiм горы. Яна плакала, сутаргавата сцiнаючыся ў балючы камяк, правальвалася ў нейкiя безданi свайго iснавання, сваёй пакуты, а ён сядзеў побач i гатовы быў, як тады, калi забiралi Абуталiпа, апынуцца цяпер ужо на яе месцы i прыняць на сябе, не задумваючыся, любыя пакуты, каб толькi палягчэла ёй, гэтай жанчыне. Але што ён мог!
I так яны сядзелi на лаўцы прыстанцыйнага скверыка. Зарыпа плакала, сутаргавата ўсхлiпваючы, i ў нейкi момант зласлiва кiнула сабе пад ногi скамечаны канверт з той злашчаснай паперай. Але Едыгей падабраў канверт i паклаў яго сабе ў кiшэню. Потым ён дастаў насоўку i сiлай прымусiў Зарыпу выцерцi слёзы. Але гэта не памагло.
А музыка лiлася па радыё над станцыяй як на тое жаласлiвая, хаўтурная. Сакавiцкае неба было шэрае, яно змрочна навiсала над зямлёй, вецер ускiдваўся парывамi, i так няўтульна было навакол. Прахожыя зiркалi на iх, думалi, вядома, што яны пасварылiся, што мужчына пакрыўдзiў кабету... Але, здаецца, не ўсе так думалi.
- Плачце, добрыя людзi... Плачце, - пачуўся побач прыцiшана-сумны голас. Не стала ў нас роднага бацькi! Як жа мы цяпер будзем?
Едыгей падняў галаву i ўбачыў нейкую жанчыну ў старым шынялi, на мылiцах. Аднае нагi ў яе зусiм не было. Ён яе пазнаў, былую франтавiчку, што працавала ў бiлетнай касе на станцыi. Касiрка плакала i, плачучы, усё прыгаворвала: "Плачце, плачце, што ж цяпер з намi будзе?" I так, плачучы, пайшла далей, звыкла перастаўляючы з тупым перастукам мылiцы пад ненатуральна ўзнятымi плячмi, перацягваючы на два стукi мылiц адзiную нагу, што даношвала стары салдацкi бот...
Сэнс яе слоў не адразу ўцямiў Едыгей, ён зразумеў яго, калi ўбачыў, як адразу вырас натоўп перад уваходам на станцыю. Задраўшы галовы, людзi глядзелi, як некалькi чалавек, прыставiўшы лесвiцу, вывешвалi высока над дзвярамi вайсковы партрэт Сталiна ў чорнай жалобнай аздобе.
Тады зразумеў ён, чаму такая жаласлiвая гучала па радыё музыка. Iншым часам ён, можа, i сам бы пайшоў да людзей, каб дазнацца, што здарылася з тым чалавекам, але цяпер i свайго гора хапала. I ён маўчаў. I Зарыпа была безуважная да ўсяго.
А цягнiкi iшлi, як i належала iм, што б нi адбывалася на свеце. Праз паўгадзiны павiнен быў праходзiць цягнiк дальняга прызначэння пад нумарам семнаццаць. Едыгей сказаў Зарыпе:
- Нам трэба вяртацца, засталося паўгадзiны. Ты павiнна падумаць, казаць дзецям пра смерць бацькi цi не. Сама рашай па дарозе. Пры дзецях ты не павiнна плакаць. Разумееш?
- Добра, я ўсё разумею, - адказала праз слёзы Зарыпа. - I пакуль мы будзем ехаць, я падумаю i скажу, як нам быць. Я зараз, я пастараюся ўзяць сябе ў рукi. Я зараз...
У цягнiку, калi вярталiся, людзей было зноў поўна, ехалi некуды на край свету вялiкай, аж цяжка было яе ўявiць, краiны.
Яны трапiлi ў купэйны вагон. Пасажыраў тут было меней, i Едыгей з Зарыпай уладкавалiся ў праходзе ля акна. Зарыпа ўсё глядзела ў тое акно. Можа, абдумвала сваё новае, удоўе жыццё. Было ёй пра што думаць.
Пра Зарыпу думаў i Едыгей, думаў пра тое, што яму цяпер, болей як калi, трэба быць стрыманым i мудрым, каб па-сапраўднаму памагчы Зарыпе. I трэба, каб яна даверылася ягонай мудрасцi i ўпэўненасцi. А пакуль ён не назаляў ёй. Наплакаўшыся, яна сама пачала размову:
- Я не буду пакуль казаць малым... Яны ж так чакаюць бацьку. Асаблiва Эрмек. За яго баюся... Напiшу братам i сёстрам, сваiм i яго. Адгукнуцца, можа, i памогуць выехаць адсюль. А там вiдаць будзе. Мне б толькi дзяцей выгадаваць...
Так разважала яна, а Буранны Едыгей моўчкi слухаў, разумеючы i прымаючы сэнс кожнага яе слова, ведаючы, што гэта толькi малая частка таго, пра што думае яна.
- Бадай ты праўду кажаш, Зарыпа... Трэба пачакаць. А пакуль твае сваякi адгукнуцца, ты не сумнявайся наконт нас. Будзем разам трымацца. Няхай дзецi пакуль гадуюцца разам з нашымi. Сама ведаеш, Укубала любiць iх як сваiх. А там вiдаць будзе.
I яшчэ сказала ў гэтай размове з цяжкiм уздыхам:
- Бо вось як бывае ў гэтай жытцы. Каб не дзецi, Едыгей, не глядзела б я на гэты свет. Навошта мне жыць? Але дзецi, а з iмi i жыццё патрабуюць свайго. Дзецi рана цi позна даведаюцца, i гэта будзе з iмi праз усё жыццё. З гэтым прозвiшчам iм ходу не будзе. Цi здолею я памагчы iм? Бо ён быў для iх усё.
I Едыгей уважлiва слухаў яе. Ён цанiў гэтую яе споведзь i гэты яе давер. Але i ўсведамленне свайго бяссiлля прыгнятала яго.
Яны ўжо наблiжалiся да раз'езда Баранлы-Буранны.
- Ты сабярыся з сiламi, - сказаў Едыгей Зарыпе. - Зараз будзем дома. Значыцца, так парашылi. Дзецям нi слова. А цяпер прыбяры сябе. Iдзi ў тамбур. I не чакай мяне там, а выходзь з вагона. Пачакаеш на станцыi. Я выйду, i мы пойдзем.
- Што ты задумаў?
- Нiчога, гэта справа мая.
Пасажырскi цягнiк нумар семнаццаць нязвыкла рэзка затармазiў на станцыi. Усе ў вагоне спалохана паўскоквалi з месцаў. Пачулiся выкрыкi, свiсткi па ўсiм цягнiку.
- Што здарылася?
- Стоп-кран сарвалi.
- Хто?
- Дзе?
- У купэйным.
Едыгей тым часам адчынiў Зарыпе дзверы, i яна сышла з цягнiка. А сам пачакаў, пакуль у тамбур уварвалiся праваднiк i кандуктар.
- Стой! Хто сарваў стоп-кран?
- Я, - адказаў Буранны Едыгей.
- Ты хто такi? Якое ты меў права?
- Трэба было.
- Чаму трэба было? Ты што, пад суд захацеў?
- Няхай сабе. Запiшыце ў сваiм акце, якi вы ў суд цi куды яшчэ перадасцё. Вось дакументы. Запiшыце, што былы франтавiк, пуцявы рабочы Едыгей Жангельдзiн сарваў стоп-кран i спынiў цягнiк на раз'ездзе Баранлы-Буранны ў знак жалобы ў дзень смерцi таварыша Сталiна.
- Ты што гаворыш? Хiба Сталiн памёр?
- Па радыё аб'яўлялi. Слухаць радыё трэба.
- Ну тады iншая справа, - разгубiлiся тыя i не сталi затрымлiваць Едыгея. - Тады iдзi, калi такая справа.
Праз колькi хвiлiн цягнiк нумар семнаццаць рушыў далей...
I зноў iшлi цягнiкi з усходу на захад i з захаду на ўсход. А па баках ад чыгункi ў гэтых мясцiнах ляжалi ўсё тыя ж, адвеку некранутыя пустэльныя пространi - Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.
Касмадрома Сары-Азекi тады яшчэ i ў памiне не было. Магчыма, ён быў хiба ва ўяўленнi будучых творцаў касмiчных палётаў.
А цягнiкi ўсё гэтак жа iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...
Лета i восень пяцьдзесят трэцяга года былi самымi пакутнымi ў жыццi Бураннага Едыгея. Нi да гэтага, нi пасля нiколi нiякiя снежныя заносы на пуцях, нiякiя саразекскiя спёка i бязводдзе, нiякiя iншыя бядоты i нястачы, i нават вайна, а Едыгей дайшоў да Кёнiгсберга i мог быць тысяч разоў знявечаным цi забiтым, не прынеслi яму столькi пакут, як тыя днi...