- Чай гарачы, - сказала жонка. - Кiпiць. - Астыне чай, - паўтарыла жонка.
Едыгей моўчкi глянуў на яе i пачаў хлябаць кiпень. Ён не адчуваў гарачынi.
- Зарыпа паехала адсюль з дзецьмi, - сказала нарэшце Укубала.
- Ведаю, - не ўзнiмаючы галавы ад кiпеню, коратка буркнуў Едыгей. I, памаўчаўшы, спытаў, не ўзнiмаючы галавы ад пiялы: - Куды паехала?
- Пра гэта яна не сказала, - быў адказ Укубалы.
На тым яны змоўклi. Едыгей цяпер думаў толькi пра адно: толькi б стрываць, толькi б не раскiдаць тут усё, не разбудзiць дзяцей, толькi б не нарабiць бяды...
Скончыўшы пiць чай, ён зноў пачаў збiрацца на вулiцу. Зноў надзеў валёнкi, кажух, шапку.
- Ты куды? - спытала жонка.
- Жывёлу паглядзець, - буркнуў ён каля дзвярэй.
Кароткi зiмовы дзень паспеў тым часам скончыцца. Увачавiдкi цямнела, гусцела паветра наўкол. I мароз прыкметна залягаў, пазёмка бралася, ускiдваючыся пакручастымi грывамi. Едыгей пахмура iшоў да загона. I, увайшоўшы, злосна кiнуў вокам, прыкрыкнуў на неспакойнага Каранара:
- Ты ўсё не ўтаймуешся! Спачыну табе няма! Ну дык ты ў мяне, свалата, дачакаешся! Размова будзе кароткая! Цяпер ты атрымаеш сваё!
Едыгей злосна выцяў Каранара ў бок, пачаў брыдка лаяцца, рассядлаў, адкiнуў прэч сядло i зняў з нагi ланцуг. Затым ён узяў Каранара за повад, у другой руцэ зацiснуў бiч, накручаны на пугаўё, i павёў у стэп на павадзе жывёлiну, што ўраз адчула роспач i тугу - завыла, застагнала. Колькi разоў гаспадар азiраўся, пагрозлiва замахваўся, тузаў за повад Каранара, каб той перастаў стагнаць i выць, але было тое дарэмна - ён плюнуў i, не звяртаючы нi на што ўвагi, iшоў панура глыбокiм снегам, пазёмкай - у поле, што захiналася паволi смугой. Ён цяжка дыхаў, але iшоў безупынку. Доўга iшоў, апусцiўшы змрочна галаву. Адышоўшы далёка за пагорак, ён прытрымаў Каранара i даў яму добрага пытлю. Скiнуўшы на снег кажух, ён прывязаў повад да рэменя ад ватоўкi, каб вярблюд не вырваўся i не збег i каб мець рукi свабоднымi, i, узяўшы ў абедзве рукi пугаўё, пачаў лупцаваць бiчом атана з усяе моцы, нiбы помсцячы яму за сваю бяду. Ярасна, бязлiтасна бiў ён Бураннага Каранара, удар за ўдарам, хрыпуча, маячыся i праклiнаючы:
- На табе! На! Ваўкарэзiна! Гэта ўсё праз цябе! Гэта ты ва ўсiм вiнаваты! I цяпер я цябе адпушчу, бяжы куды вочы глядзяць, але перш я цябе скалечу! На табе, на табе! Ненажэра! Табе ўсё мала. Табе б адбiцца ад рук, ад гаспадара. А яна тым часам паехала! I нiкому з вас няма справы, што рабiць цяпер мне! Як мне цяпер жыць на свеце? Як мне жыць без яе? Калi вам усё адно, дык i мне ўсё адно - вось табе! Вось табе, сабака!
Каранар крычаў, iрваўся пад ударамi бiча, i, ашалеўшы ад страху i болю, збiў гаспадара з ног, i пабег, пацягнуў яго за сабой. Ён валок гаспадара з няўцямнай, страшэннай сiлай, валок як бервяно, толькi б пазбавiцца ад яго.
- Стой, стой! - ускрыкваў Едыгей, захлiпаючыся.
Шапка зляцела, галава ўзрывала снегавыя гурбы, снег сыпаўся за шыю, за пазуху, у руках блытаўся бiч, i нiчога нельга было зрабiць, каб неяк спынiць атана, адвязаць повад ад рэменя на поясе. А той валок яго роспачна, безразважна, бачачы ва ўцёках паратунак. Хто ведае, чым бы гэта ўсё скончылася, каб Едыгею не ўдалося нейкiм цудам разблытаць рэмень, сарваць спражку i тым выратавацца, бо iнакш затохся б ён у гурбах. Калi ён ужо схапiўся за повад, вярблюд правалок яго яшчэ колькi метраў i стаў. Гаспадар трымаў яго з усiх сiл.
- Ах ты, - аддыхваючыся, мармытаў Едыгей. - Дык ты так? Ну дык вось табе, скацiна! I прэч, прэч з вачэй маiх! Бяжы, пракляты, каб нiколi больш не бачыць цябе! Няхай цябе застрэляць, як шалёнага сабаку! Усё праз цябе! Здыхай у стэпе. I каб духу твайго блiзка не было! - Каранар адбягаўся з крыкам у ак-майнакскi бок, а Едыгей даганяў яго, бiў бiчом, падганяў, адракаючыся ад яго i праклiнаючы. Надышоў час расплаты i разлукi. I таму Едыгей доўга яшчэ крычаў услед:
- Прападай, згiнь, чортава жывёлiна! Бяжы! Здыхай там, ненажэра! Каб табе кулю ў лоб пусцiлi!
Каранар бег усё далей прыцемненым стэпам i хутка прапаў у завiрушнай iмгле, толькi чулiся зрэдзь ягоныя трубныя воклiчы. Едыгей уяўляў сабе, як усю ноч навылёт, без аддыху, будзе бегчы ён скрозь завiруху туды, да ак-майнакскiх матак.
- Цьфу! - плюнуў Едыгей i павярнуў назад шырокiм, пакiнутым ягоным целам следам. Без шапкi, без кажуха, з гарачым тварам, брыў ён у цеменi, валочачы бiч, i раптам адчуў жудкае спусташэнне, знямогу. Ён упаў на каленi ў снег i, сагнуўшыся ў тры пагiбелi, закрычаў, зарыдаў глуха i роспачна. Потым сцiх, слухаючы адзiноту саразекаў i - сваю. Ён чуў, - сунецца вецер па стэпе, лёгка пасвiстваючы, выклiкае, наклiкае снег. Кожная сняжынка, мiльён сняжынак, нячутна шэпчучы, здавалася яму, казалi адно: што не адолець яму цяжар разлукi, што няма сэнсу жыць без каханай жанчыны i без тых малых, да якiх ён прыкiпеў душой, як не кожны бацька. I яму захацелася памерцi тут, каб занесла яго тут жа снегам.
- Няма бога! Нiчога ён не разумее ў жыццi. Дык чаго ж чакаць ад iншых? Няма бога, няма яго! - сказаў ён сам сабе асуджана ў той гораснай адзiноце сярод начных саразекаў. Да гэтай пары ён нiколi не казаў услых такiх слоў...
I плыла Зямля па кругах сваiх, вясновыя вятры абмывалi яе. Плыло наўкруг Сонца i, круцячыся вакол асi сваёй, несла на сабе тым часам чалавека, якi ўкленчыў на снезе, пасярод снегавой пустынi. Нi кароль, нi iмператар, нi якi другi валадар не паў бы на каленi перад белым светам, смуткуючы пра страту дзяржавы i ўлады, як тое зрабiў Буранны Ёдыгей у дзень разлукi з любай жанчынай... I плыла Зямля...
Днi праз тры Казангап спынiў Едыгея ля склада, дзе яны атрымлiвалi кастылi i падушкi: пад рэйкi для рамонта.
- Нешта ты нелюдзiмы стаў, Едыгей, - сказаў ён нiбы так сабе. - Ты пазбягаеш мяне, старонiшся нечага, усё нiяк нам не пагаварыць.
Едыгей зласлiва зiрнуў на Казангапа.
- Калi мы пачнем гаварыць, дык я цябе прыдушу на месцы. I ты гэта ведаеш!
- А я i не сумняваюся, ды толькi чаму ты гнеўны такi?
- Гэта вы прымусiлi яе паехаць! - сказаў жорстка Едыгей, сказаў пра тое, што не давала яму спакою ўсе гэтыя днi.
- Ну ведаеш... Калi табе такое прыйшло ў галаву, значыць, ты дрэнна думаеш не толькi пра нас, але i пра яе. Скажы дзякуй, што ў яе болей розуму, чым у цябе. Ты думаў калi-небудзь, чым бы гэта магло скончыцца? Не? А яна падумала i рашыла паехаць, пакуль не позна. I я дапамог ёй, калi яна папрасiла мяне. I не стаў дапытвацца, куды рушыла яна з дзецьмi, i яна не сказала. Зразумеў? Паехала, без шкоды для свайго гонару i гонару Укубалы. I яны развiталiся як людзi. Ды ты пакланiся iм абедзвюм, што збераглi яны цябе ад бяды немiнучай. Такой жонкi, як Укубала, табе нiдзе не знайсцi. Другая табе такое зрабiла б, што ты бег бы на край свету, як твой Каранар...
Маўчаў Едыгей - што было адказваць? Казангап казаў бадай што праўду. Толькi ж не разумеў Казангап таго, што было яму недаступным. I Едыгей сказаў груба:
- Досыць! Паслухаў я цябе, разумнiк! Што ты разумееш ва ўсiм гэтым! Бывай! - I пайшоў, не стаў болей гаварыць.
- Ну глядзi, справа твая, - пачуў за сабой.
Пасля гэтай размовы падумаў Едыгей пакiнуць апрыклы яму раз'езд. Усур'ёз задумаў, бо не знаходзiў супакаення, не знаходзiў у сабе сiлы забыць, не мог прагнаць скруху. Без Зарыпы, без яе малых усё паблекла наўкол, апусцела, знебылося. I тады, каб пазбавiцца ад знелюбелых саразекаў, надумаў Едыгей падаць заяву аб звальненнi i паехаць з сям'ёй куды вочы глядзяць. Толькi б тут не заставацца. Ды i чаму ён павiнен векаваць у саразеках? За якiя грахi? Не, хопiць, вернецца на Арал або рушыць у Караганду, у Алма-Ату - ды цi мала мясцiн на свеце! Работнiк ён добры, сiла ёсць, галава пакуль на плячах. Меркаваў Едыгей, як падступiцца з гэтай размовай да Укубалы. I пакуль ён збiраўся, выбiраў зручны момант для размовы, прайшоў тыдзень, i аб'явiўся раптам Буранны Каранар, выгнаны гаспадаром на вольную жытку.
Звярнуў увагу Едыгей на тое, што сабака нешта ўсё брэша за домам, непакоiцца, - пабяжыць, пабрэша i зноў вернецца. Едыгей выйшаў паглядзець i ўбачыў непадалёк ад загона незнаёмую жывёлiну - вярблюд, але дзiўны нейкi, стаiць i не зварухнецца. Едыгей падышоў блiжэй i толькi тады пазнаў свайго Каранара.
- Дык гэта ты, значыцца? Да чаго ж ты дайшоў, як жа ты заняпаў! усклiкнуў разгублены Едыгей.
Ад ранейшага Бураннага Каранара засталiся толькi скура ды косцi. Аграмадная галава з запалымi сумнымi вачамi хiсталася на станчэлай шыi, касмылi былi як не свае, звiсалi нiжэй каленяў, ранейшых гарбоў, што ўздымалiся, як чорныя вежы, i знаку не было - яны звалiлiся на бок, як усохлыя старэчыя грудзi. Атан так знясiлеў, што яму не хапiла моцы зайсцi ў загон. I стаў тут, каб перадыхнуць. Усяго сябе, да апошняй жылкi, аддаў ён гону i цяпер быў як пусты мех.
- Эхе-хе! - кплiва здзiвiўся Едыгей, аглядаючы Каранара з усiх бакоў. Вось да чаго ты дастукаўся! Цябе нават сабака не пазнаў. А ты ж быў атанам. Ну i ну! I ты яшчэ аб'явiўся! Нi сораму, нi сумлення. Яйкi хоць пры табе? Мо згубiў па дарозе? Вой i смурод ад цябе! Каб на цябе халера!
Каранар стаяў нерухома - не было ў iм нi ранейшай сiлы, нi ранейшай велiчы. Сумны i нягеглы, ён толькi хiтаў галавой i стараўся хоць утрымацца на нагах.
Едыгею стала шкада атана. Ён пайшоў у двор i вярнуўся з поўным тазам адборнага пшанiчнага зерня, пасыпанага буйнай соллю.
- На, паеш, - паставiў ён корм перад вярблюдам. - Можа, павесялееш. Я потым адвяду цябе ў загон. Паляжыш, ачомаешся.
Таго ж дня была ў яго размова з Казангапам. Сам пайшоў да яго i гаворку павёў такую:
- Я да цябе, Казангап, вось па якой справе. Ты не здзiўляйся: учора, маўляў, i слова сказаць не хацеў, а сёння - вось ён! Хачу я вярнуць табе Каранара. Падзякаваць. Некалi ты падараваў яго мне сысунком. Дзякуй. Паслужыў ён мне добра. Я яго нядаўна прагнаў, не вытрываў - дык ён сёння прыйшоў. Ледзьве ногi прывалок. Цяпер ён ляжыць у загоне. Тыднi праз два будзе ў ранейшай форме. Моцны i здаровы. Толькi кармiць трэба.
- Чакай, - перапынiў яго Казангап. - Ты гэта да чаго? Навошта ты раптам рашыў вярнуць мне Каранара? Я цябе хiба прасiў пра гэта?
I тады Едыгей сказаў пра тое, што надумаў. Мяркуе ён паехаць адсюль з сям'ёй. Надакучыла ў саразеках, пара змянiць месца жыхарства. Можа, на лепшае тое. Казангап уважлiва выслухаў.
- Глядзi сам. Толькi, думаю я, ты зараз не разумееш, чаго хочаш. Ну добра, дапусцiм, ты паехаў, але ад сябе куды дзенешся? Ад бяды сваёй не схаваешся. Не, Едыгей, калi ты джыгiт, дык паспрабуй змагчы сябе. А паехаць - гэта не геройства. Кожны можа паехаць. Але не кожны здольны змагчы сябе.
Едыгей не стаў нi згаджацца, нi спрачацца. Задумаўся i сядзеў, цяжка дыхаючы. "А цi змагу там забыць? I не думаць нельга i думаць цяжка. А ёй хiба лягчэй? Дзе яна цяпер з малымi? I хто ёй дапаможа, хто зразумее? I Укубале нялёгка - колькi дзён ужо моўчкi церпiць маю адчужанасць, маю паныласць... А за што?"
Казангап зразумеў, што адбываецца з Буранным Едыгеем, i, каб зрабiць яму палёгку, сказаў, кашлянуўшы, нiбы прымушаючы слухаць:
- А ведаеш, навошта мне пераконваць цябе, Едыгей, - ты i сам добра ўсё разумееш. I калi на тое, ты не Раймалы-ага, а я не Абдзiльхан. I галоўнае, на сто вёрст наўкол няма ў нас нiводнай бярозы, да якой я мог бы прывязаць цябе. Ты вольны, рабi так, як знаеш. Толькi добра падумай перад тым, як зрушыць з месца.
Гэтыя словы Казангапа доўга памятаў Едыгей.