- Дык значыць, ты на кiрмаш сабраўся? На Сарале верхам? Дык паглядзi! лютаваў Абдзiльхан.
I тут жа сваякi звалiлi Саралу з ног, валасяным арканам звязалi каня. А Абдзiльхан магутнай пяцярнёй, схапiўшы каня за храп, задраўшы яму галаву, над горлам безабаронным нож занёс.
Iрвануўся з усяе сiлы Раймалы-ага з рук, што трымалi яго.
- Спынiся! Не забiвай каня!
Але не паспеў. Бо кроў струменем гарачым лiнула з-пад нажа, у вочы лiнула, як цемра сярод дня. I ўвесь у крывi, якая яшчэ дымiлася, аблiты крывёю Саралы, з зямлi, хiстаючыся, устаў Раймалы-ага.
- Дарэмна! Я ж пешшу пайду! Я на каленях папаўзу! - адказаў зганьблены спявак, выцiраючыся палою.
- Не, i пешшу ты не пойдзеш! - сказаў Абдзiльхан. - Табе адсюль не адысцi нi на крок! - I нечакана закрычаў: - Хапайце! Глядзiце, ён вар'ят! Звяжыце яго, а не то чаго-небудзь наробiць.
Тут крыкi ўзнялiся:
- Сюды вяроўку!
- Скруцiце рукi!
- Круцi тужэй!
- Ён звар'яцеў! Клянуся!
- Глядзi, вочы якiя!
- Ён страцiў розум, ей-ей!
- Цягнiце яго сюды, да бярозы!
Ужо стаяў месяц высока над галовамi. Стаяла цiшыня. Зусiм цiха было на небе i на зямлi. Прыйшлi нейкiя шаманы, вогнiшча расклалi i ў дзiкiм танцы выганялi злы дух, якi зацьмiў розум вялiкага песняра.
А ён стаяў, прывязаны да бярозы, i рукi яго былi туга сцягнуты за спiною.
Потым прыйшоў мула, каб чытаць малiтвы з карана. На правiльны шлях настаўляў мула.
А ён стаяў, прывязаны да бярозы, з рукамi, якiя былi сцягнуты за спiною.
I, звяртаючыся да брата Абдзiльхана, заспяваў Раймалы-ага:
"Апошнi змрок забiраючы з сабою, прыходзiць ноч, i дзень наступны з ранiцай прыйдзе зноў. Але для мяне з гэтага часу святла няма. Ты сонца адабраў у мяне, няшчасны брат мой Абдзiльхан. Ты рады, панура радуешся, што разлучыў мяне з каханай, ад бога пасланай на зыходзе гадоў. Але знаў бы ты, якое шчасце я нашу з сабою, пакуль дыхаю, пакуль не перастала бiцца сэрца. Ты прывязаў мяне, прыкруцiў пятлёй да дрэва, а я не тут зараз, няшчасны брат мой Абдзiльхан. Тут толькi цела тленнае маё, а дух мой, як вецер, прабягае адлегласцi, як дождж, злiваецца з зямлёй, я кожнае iмгненне з маёй каханай неразлучны, як голас яе, як само яе дыханне з ёй. Калi яна прачнецца на свiтаннi, я казярогам дзiкiм з гор да яе прыбягу i буду чакаць на каменнай строме, калi яна з юрты выйдзе ўранку. Калi яна агонь запалiць, я стану дымам салодкiм, абвейваць яе я буду. Калi яна паскача на канi i цераз брод рачны перабiрацца пачне, я буду пырскамi ляцець з-пад капыт яе каня, я буду пырскамi халадзiць яе твар i рукi. Калi ж заспявае яна, я песняю буду..."
Над галавою ледзь чутно зашалясцелi галiнкi па долку. Дзень наставаў. Даведаўшыся, што Раймалы-ага страцiў розум, паглядзець на яго прыехалi суседзi. Не злазячы з коней, яны збiлiся ў гурт, трымаючыся на адлегласцi.
А ён стаяў у парваным адзеннi, прывязаны да бярозы. I песню спяваў, тую песню, якая славутай стала пасля:
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
Развяжы мне рукi, брат мой Абдзiльхан.
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
Дай мне волю, брат мой Абдзiльхан.
Не гадаў я, не думаў, што табою буду
Звязаны я па руках i па нагах.
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
Развяжы мне рукi, брат мой Абдзiльхан,
Сам я ў неба дарогу знайду.
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
Я на кiрмаш не траплю, Бегiмай.
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
Не чакай мяне там, Бегiмай.
Мы з табою спяваць там не будзем,
Конь мой не паспее, сам я не дайду.
З чорных гор калi пойдзе качэўе,
З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,
На кiрмаш не прыйду, Бегiмай.
Бо я ў неба дарогу знайшоў...
Вось якая яна, гiсторыя гэтая...
Цяпер, па дарозе на Ана-Бейiт, праводзячы Казангапа ў апошнi шлях, пра гэта ўсё думаў неадчэпна Едыгей.
XI
Цягнiкi ў гэтых мясцiнах iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход. А па абодвух баках чыгункi тут ляжалi, вялiкiя пустынныя прасторы - Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў...
У гэтых мясцiнах адлегласцi вымяралiся адносна чыгункi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна...
А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...