П'ер Буль
Загадкавы святы
Пераклад: А.Мароз
Блiзкай сяброўцы, чый заўжды неспакойны дух
мiласэрнасцi натхнiў мяне на гэтую жудасную гiсторыю
1
Незнаёмы дабраўся да лепразорыя, калi сонца апускалася над далiнай. Iшоў ён неяк няроўна. Падымаючыся па схiле Гары Хворых, ён то ледзь перастаўляў ногi, апусцiўшы плечы i нахiлiўшы галаву, нiбы зусiм знясiлены, то выпростваў сваё доўгае цела i паскараў хаду. Тады здавалася, што ён перамагаў стому напружаннем волi, незвычайную сiлу якой выдавалi рысы ягонага твару, нiбы яму было вельмi важна без спазнення дабрацца да мэты сваёй вандроўкi. Хоць было горача, на iм была доўгая, да пят, карычневая хламiда з воўны. Яго твар быў брудны ад поту i пылу. Каля крыжа, што пазначаў мяжу ўладанняў праказы, ён прысеў на камень, выпусцiў з рук свой кiй, на канцы якога матляўся невялiчкi клуначак з пажыткамi, i, зняможаны, нейкi час сядзеў нерухома, цяжка дыхаючы.
Праз хвiлiну ён быў на нагах, даўжэзны цень ад яго постацi падаў на зямлю паралельна ценю крыжа, яго вочы гарэлi, хударлявы скуласты твар раптам прасвятлеў. Непадалёку, каля агароджы, якою быў абнесены манастыр i невялiчкi пасёлак пры iм, ён заўважыў брата Роза, якi глядзеў на захад сонца, перад тым як iсцi званiць да вячэрняй iмшы.
Брат Роз i абат былi апошнiя манахi, што засталiся ў лепразорыi. Як любiў паўтараць лекар Жан Маяр, праказа забiвае павольна, але памалу яна дала рады ўсiм манахам, апроч тых, хто памёр ад старасцi. Тыя, што прыйшлi сюды, калi заснавалася калонiя, за часамi караля Луi Святога*, паўмiралi, i даўно ўжо нiхто не прыходзiў iм на змену. Брат Роз быў адзiн з апошнiх прадстаўнiкоў той кагорты. Ён прыйшоў сюды зусiм малады, недзе на пачатку стагоддзя. Праказу ён падхапiў шмат гадоў пазней, i яго моцны сялянскi арганiзм упарта змагаўся з хваробай. У шэсцьдзесят гадоў праказа яшчэ не апанавала яго, хоць адзнакi яе выразна былi вiдаць на руках i твары. Усё яшчэ жвавы, брат Роз быў неабходны лепразорыю чалавек. Ён дапамагаў абату пад час службы, званiў да малiтвы, даглядаў ляжачых хворых, насiў лекi за доктарам, назiраў, як абраблялiся палi, а таксама хаваў нябожчыкаў, бо хоць праказа i сапраўды забiвала павольна, але рэгулярна.
* Луi Святы - кароль Францыi Луi IX (1226-1270), з дынастыi Капетынгаў, быў вядомы сваёй рэлiгiйнасцю.
Незнаёмец перасек пазначаную крыжам мяжу i хуткiмi крокамi наблiзiўся да брата Роза, якi здзiўлена назiраў за iм. Непадалёк ад манаха чалавек раптам спынiўся, i на яго твары з'явiўся дзiўны выраз незадаволенасцi, быццам ён, разгледзеўшы наплечнiк* i сутану, быў расчараваны нечаканай сустрэчай. Аднак уважлiва ўгледзеўшыся, ён убачыў на твары брата Роза знакi, якiя тым часам гаварылi самi за сябе: прыпухлыя павекi i надброўныя дугi, такiя ж губы, тоўсты расплылы нос, гладкi, быццам рагавы, лоб, пакрыты падобнай да мякiны луской чэрап. Гэтыя сiмптомы, што выклiкалi ў кожнага агiду i жах, здаецца, супакоiлi яго, вочы ў яго зноў загарэлiся, а скулы пачырванелi ад дзiўнай узбуджанасцi.
* Частка ўбору манаха - кавалак тканiны, якi пакрываў плечы i спускаўся на грудзi i спiну.
Ён зрабiў у бок манаха два крокi. Той выставiў наперад сваю схуднелую руку, спрабуючы спынiць яго. Але незнаёмы не звярнуў нiякай увагi на гэты жэст i хутка iшоў да манаха. Гэта магло б напалохаць брата Роза, калi б нешта яшчэ магло палохаць пракажонага з Гары Хворых.
Невядомы вiдавочна не меў нiякiх дрэнных намераў. Ён падышоў да брата Роза, стаў на каленi, схапiў яго рукi, паднёс да вуснаў i палка пацалаваў. Манах, якi быў аслупянеў, вырваўся i адступiў на крок.
- Назад, чужынец! Хiба ты не ведаеш, што тут лепразорый? Цi, можа, думаеш, што сутана ўберагла мяне ад заразы? Я не нашыў чырвонага сэрца i не нашу ляскоткi*, бо мы тут усе такiя, мы нiколi не выходзiм за крыж i нiхто з тых, што жывуць у далiне, не прыходзiць сюды. Ды ты зiрнi на мой твар. Я пракажоны, як i ўсе, хто жыве на гэтай гары.
* Пракажоны павiнен быў насiць на адзеннi знак у выглядзе чырвонага сэрца i ляскотку, каб загадзя папераджаць здаровых пра сваё наблiжэнне.
- Ведаю, брат мой, - адказаў незнаёмы. - Бог накiраваў мяне да Гары Хворых. Я свядома прыйшоў да пракажоных, i ты першы, каго я сустрэў. Прывiтай мяне пацалункам.
Брат Роз здрыгануўся. Ён прывык чуць толькi сiплыя галасы пракажоных, i гэты вельмi нiзкi i глыбокi голас узрушыў яго, выклiкаў прадчуванне, што ён не можа належаць звычайнаму чалавеку. Незнаёмы развёў для абдымкаў рукi i зноў наблiзiўся да яго. Гэтым разам манах не думаў ухiляцца, i незнаёмы моцна абняў яго i, прыцiснуўшыся сваiм тварам да ягонага, доўга цалаваў яго папсаваныя праказай шчокi.
Тады брат Роз, аслеплены i адурманены цудоўным водарам, якi iшоў ад дыхання незнаёмага, зразумеў, хто гэта такi. Гэтая здагадка раптоўна апякла яго наiўную душу. Як толькi незнаёмы адпусцiў яго, ён, нават не пакланiўшыся, павярнуўся i кiнуўся бегчы да лепразорыя, крычучы на ўсе грудзi:
- Святы, святы! Брат абат! Бог паслаў нам святога!
2
У той час, пры Фiлiпе Валуа*, лепразорый на Гары Хворых ужо даўно не меў нiякiх зносiн з астатнiм светам. Гэта было асобнае каралеўства са сваiм уласным манархам, немачнае каралеўства праказы, якое выклiкала ў людзей страх i нянавiсць. Нiводзiн жыхар далiны не рызыкнуў бы падняцца на тую гару, i калi б якi пракажоны надумаў спусцiцца ў якую-небудзь вёску, то дабром гэта не скончылася б. Крыж каля ўвахода ў лепразорый быў неадольнай перашкодай.
* Фiлiп Валуа - Фiлiп IV, кароль Францыi (1328-1350), пад час яго праўлення пачалася стогадовая вайна з Англiяй (1337-1453).
Толькi калi прыбываў новы хворы, пракажоныя маглi здалёк бачыць здаровых людзей. У такi дзень своеасаблiвая працэсiя на чале з кюрэ падымалася на гару. Наперадзе натоўпу, скарыўшыся лёсу i не спрабуючы ўцячы, слухмяна iшоў адрынуты, якога падганяла магутная сiла людской агiды i жаху. Вiлы, якiмi хто-нiхто размахваў у натоўпе, былi непатрэбныя. Каля крыжа ён спыняўся i пачынаў махаць сваёй яшчэ новай, блiскучай на сонцы ляскоткай, а iншыя, стоячы воддаль, пачыналi прарэзлiва крычаць. Абат месiр Тама д'Арфёй, пачуўшы гэты лямант, уздыхаў, выходзiў за агароджу i iшоў насустрач. Часам з iм быў брат Роз, бо сяляне не цярпелi, калi збiралася шмат пракажоных. Кюрэ здалёк выкрыкваў iмя новага прыбыльца i афiцыйна сведчыў, што гэты чалавек быў зажыва адпеты, потым коратка пераказваў навiны, i на гэтым усё канчалася, працэсiя хуценька паварочвала назад. Выгнаннiк разам з абатам павольна ўступалi ў каралеўства праказы.
Гэтае каралеўства было мiнiяцюрнай копiяй знешняга свету, са сваёй iерархiяй i сацыяльнай няроўнасцю. Абат напачатку спрабаваў быў паламаць бар'еры, якiя ўвесь час паўставалi мiж рознымi групамi пракажоных, але ўжо даўно зразумеў марнасць сваiх намаганняў. Мэтр Жан Маяр, фiлосаф i адмысловы лекар, штодня знаходзiў выдатныя довады, каб пераканаць яго, што такi парадак неабходны для iснавання любога грамадства, нават калi яно складаецца з адных пракажоных.
Касты выдзяляла сама праказа, бясконца разнастайная паводле сваёй прыроды i свайго разбуральнага ўздзеяння на чалавечы арганiзм. Тыя, каго яна толькi ледзь закранула, чый твар быў толькi дэфармаваны, але не раз'едзены, чыё цела не пакрылася агiднымi язвамi, утваралi арыстакратыю i жылi пры манастыры ў гэтак званым малым лепразорыi. Яны раўнiва аберагалi свае прывiлеi i глядзелi на iншых хворых як на нячыстых iстот. Астатнiя жылi ў халупах, за мурамi манастыра. Iхнiя паселiшчы ўсе разам утваралi вялiкi лепразорый. Яны сялiлiся на схiлах гары тым вышэй, чым агiднейшыя былi ў iх праявы хваробы. Падобная да цукровай галавы ў выглядзе конуса гара была падзелена на зоны, што апярэзвалi яе. Зоны гэтыя звужалiся з наблiжэннем да вяршынi i давалi прытулак пракажоным з усё больш жахлiвым выглядам. Апошнюю зону часам называлi верхнiм лепразорыем, што было сiнонiмам праклятага месца. Урэшце, на самай вяршынi жыў мурын з Афрыкi, абiсiнец, якога прывезлi з апошняга крыжовага паходу рыцары i кiнулi, калi агледзелi ў яго праказу.
Мэтр Жан Маяр, якi ў свой час вучыўся ў Салерна i прачытаў там славуты твор Дантэ, часам параўноўваў Гару Хворых з Пеклам фларэнтыйскага паэта, якое дасцiпны дэман перавярнуў так, што заднiца апынулася вышэй за галаву i вастрыё конуса калола неба.
Жыхары малога лепразорыя - гэтая элiта - дзялiлiся на некалькi iзаляваных адзiн ад аднаго класаў: iльвападобныя, сабакападобныя, быкападобныя, свiнападобныя, пракажоныя з тварамi сатыраў i розныя iншыя. Яе вялiкасць Праказа забаўлялася, з незвычайнай шчодрасцю надаючы знешнасцi сваiх падданых самыя фантастычныя рысы. Уся гэтая арыстакратыя жыла ў манастырскiм пасёлку i пакiдала яго толькi, каб пайсцi здалёк паназiраць за работай на палетках, дзе працавалi пракажоныя з вялiкага лепразорыя, з нiжняй яго зоны, а гэта значыла, што iхняя знешнасць была ўжо занадта агiднай. Апрача лекара, брата Роза i часам абата, нiхто з тых, хто жыў у сценах манастыра, не разыкаваў падняцца ў верхнюю зону.
Зрэшты, вельмi рэдка пракажоныя з любой зоны падымалiся ў вышэйшую, дзе лютавала праказа, мярзотнейшая за тую, ад якой пакутавалi яны самi. Яшчэ радзей бывала наадварот. Калi ж гэта выпадкова здаралася, то госць трымаўся з мясцовымi жыхарамi правiлаў, абавязковых для ўсiх пракажоных за межамi лепразорыя; гэта значыць, ён здалёк павiнен быў даваць аб сабе знаць i не наблiжацца да людзей. Тады мясцовыя жыхары паказвалi на яго пальцамi i адступалiся ўбок, затыкаючы насы, каб паказаць сваю агiду, такую самую, якую пры выпадку выказвалi да iх пракажоныя ў лепшым стане.
Аднак адрынутыя з верхняга лепразорыя былi пазбаўленыя мажлiвасцi выхваляцца перавагай сваёй формы хваробы, бо амаль нiколi не сустракалi больш знядоленага чалавека, чым самi, i таму ўвесь час пакутавалi маральна не менш жорстка, чым фiзiчна. Сваю пагарду i адносную перавагу яны маглi паказваць толькi да мурына, якi жыў на вяршынi конуса, калi той выбiраўся са свайго берлагу, што здаралася выключна рэдка. Але калi ён адважваўся на гэта, дык апранаў поўны ўбор пракажонага i без перапынку махаў ляскоткай. Тады ўся Гара Хворых трымцела ад жудасцi.
Гэтыя парадкi не былi замацаваныя нiякiм законам, але ўсе падданыя праказы iх прымалi. Абат асуджаў iх, але i яму было непамысна, калi ён выпраўляўся на гару, i хоць ён i дакараў сябе за грэблiвасць, але не мог наблiзiцца да мурына. Абiсiнца зрэдку наведваў толькi Жан Маяр, якi сам прыносiў яму лекi i прымушаў сябе пабыць некалькi хвiлiн побач з iм. Гэткiм чынам лекар вывучыў некалькi слоў яго дзiўнай абiсiнскай мовы, i як ён зразумеў, абiсiнец быў у сваiм краi цi то знахаром, цi то чараўнiком.
Жан Маяр заўважыў, што калi ён вяртаўся пасля абходаў, якiя, дарэчы, нямала яму каштавалi, дык па ўсёй яго дарозе жыхары кожнай зоны дэманстратыўна расступалiся перад iм. У манастыры Тама д'Арфёй, ягоны сябар, сустракаў яго са змрочным выглядам, у якiм чытаўся папрок. Гэта не злавала яго. Астракiзм пракажоных, да якога ён ставiўся цвяроза, выклiкаў у яго такую самую паблажлiвую ўсмешку, як i дзiцячыя гульнi.
3
Чакаючы, калi пазвоняць да вячэрняй малiтвы, месiр Тама д'Арфёй разам з лекарам папiвалi вiно. Вiно было з невялiчкага вiнаграднiка, якi даглядаў брат Роз. Ён жа асабiста цiснуў вiно i сачыў, каб нiводная кропля соку не прапала. Дзякуючы яму сябры маглi ўвесь год кожны вечар выпiваць па келiху вiна. Гэта быў сцiплы пачастунак, якiм яны вельмi даражылi.
Абату пайшоў семдзесят пяты год. Ён таксама доўга змагаўся з праказай i процiстаўляў яе разбуральнай сiле дысцыплiну простага, пазбаўленага празмернасцей iснавання, строгае выкананне ўсiх рэлiгiйных абрадаў i няўхiльнае падпарадкаванне прадпiсанням Жана Маяра. Праказа, хоць i папсавала яму твар, усё ж пашкадавала яго, пазбавiўшы язваў, скулячак, гангрэны i iншых агiдных прыкрасцей. За гэта ён штодня дзякаваў небу i малiў бога, каб ён даў яму памерцi ад старасцi з ягоным цяперашнiм тварам. Ён належаў да львападобных i прывык да гэтага. Часам ён нават адчуваў гонар ад усведамлення таго, што ён быў выдатны леў, узорны прадстаўнiк гэтага тыпу, бо вакол яго танзуры захавалася густая карона валасоў. Жан Маяр, жартуючы, параўноўваў гэтую чупрыну з грывай цара звяроў.
Сам лекар з азызлым, але насмешлiвым носам, такiмi ж распухлымi губамi, у якiх, аднак, праглядвалася не пыха, а глыбокая пачуццёвасць, быў, бадай, пракажоны-сатыр. Ён са сцiплай усмешкай пагаджаўся з гэтым, часам сцвярджаючы, што тое, як праказа змяняе твар чалавека, пэўным чынам залежыць ад характару. Ён прыводзiў шмат прыкладаў у падтрымку гэтага тэзiса, у прыватнасцi, выпадак брата Роза, чые вернасць i адданасць не выклiкалi сумненняў i чыя галава, бясспрэчна, нагадвала галаву вялiкага сабакi.
Мэтр Жан Маяр у маладосцi шмат вандраваў, жыў бурлiвым жыццём шкаляра ў Францыi i Iталii, заўзята вывучаў медыцыну i фiласофiю i спазнаў нямала лёгкiх жыццёвых радасцей. Ён меў за абавязковае правiла не наракаць на лёс, i падобна было на тое, што ён зусiм не шкадаваў свайго блiскучага мiнулага. У той дзень, калi ён даведаўся, што падхапiў праказу (гэта было дзесяць гадоў таму, калi яму толькi мiнула сорак), ён не стаў пасылаць небу дарэмных праклёнаў. Ён пачаў наглядаць сабе лепразорый з добрым клiматам, бо шукаў месца спачынку. Гара Хворых спадабалася яму, i ён, на вялiкую радасць абату, якi ў яго асобе прыдбаў прыемнага таварыша i ўмелага лекара, прыехаў туды сам, не чакаючы, пакуль яго прымусяць. Яго дэвiзам было: "Праказа забiвае павольна". Ён па-фiласофску суцяшаўся гэтай думкай.
У той вечар Тама д'Арфёй быў не ў гуморы, што з нейкага часу не раз здаралася з iм. Паўздыхаўшы з-за манастыра, якi разбураўся без догляду, ён пасмуткаваў з прычыны жорсткасцi веку i заняпаду хрысцiянскiх дабрачыннасцей.
- Мiласэрнасцi больш няма ў каралеўстве. Нiкому няма клопату да няшчасных. А пракажоным не засталося нiчога, акрамя агiды. У мiнулым стагоддзi нiводзiн сеньёр не адважыўся б ставiцца да iх так, як сёння гэта робiць апошнi мужык. У тыя часы заўсёды хапала набожных душ, у якiх можна было знайсцi спагаду. I прыклад падаваўся зверху, я ведаю. Наш святы кароль Луi спачыў якраз незадоўга да майго нараджэння, але калi я быў падлеткам, яшчэ распавядалi, як ён абышоўся з надзвычай страшным пракажоным у Руамонцкiм абацтве. Калi пракажоны з'явiўся там, наш лiтасцiвы кароль сам узяў на сябе клопат пра небараку, якi быў падобны да д'ябла. Ён пацалаваў яго рукi i твар, прыслужваў яму за сталом, выбiраў i сам падносiў да ягонага азызлага рота лепшыя кавалкi. Ён абмыў яму ногi. Цяжка назваць такую агiдную паслугу, якую б ён яму не зрабiў.
- Так наш лiтасцiвы кароль зарабляў сабе вечнае жыццё, - сказаў лекар.
Абат пацiснуў плячыма i працягваў:
- I гэты прыклад меў свой плён. Тады людзi былi больш лiтасцiвыя да няшчасных. Прыклад караля натхняў штодня святыя душы, якiя не баялiся наблiжацца да пракажоных.
- Але, - ухвальна азваўся Жан Маяр, скрывiўшы сваю вялiзную сатыраву губу ў адмысловую грымасу. - Можна нават сказаць, што тады каралеўства кiшэла святымi, як мора рыбай. Не было рыцара, абата, манаха, набожнага буржуа, якi б не iмкнуўся знайсцi досыць страшнага пракажонага, каб, пацалаваўшы яго, адным махам здабыць вечнае збавенне i пры гэтым вызначыцца ў вачах караля. Нiколi, абат, ногi жабракоў не абмывалi лепей, чым тады. Нiколi пракажоных так не шкадавалi i не песцiлi. Я пытаюся ў сябе, цi цанiлi поўнай мерай адны i другiя гэтую дабрачыннасць i, што асаблiва важна, цi адчувалi яны належны гонар ад таго, што накiроўвалi гэтулькi душ у царства божае.
- Смейцеся, пане фiлосаф, - сказаў абат, - але мне страшэнна бракуе мiласэрнасцi, i праз гэта церпiць усё насельнiцтва лепразорыя. Што зробiш! У нашага караля Фiлiпа менш за ўсё балiць галава за пракажоных. Ён займаецца толькi вайною...
- I робiць гэта вельмi кепска, - перабiў лекар, - а яго васалы ваююць яшчэ горш i думаюць толькi, як набiць каўбух. Мяхi з вiном, акаваныя жалезам, няздатныя пабiць ангельцаў нават двое на аднаго... А што да нашых пракажоных, абат, то я лiчу, што яны добра прыстасавалiся да сваёй iзаляцыi.
Абат уздыхнуў:
- Гэта яшчэ горш. Яны прайшлi праз пакуты. Эгаiзм i злосць хваробы больш заразныя, чым праказа. Iхнiя сэрцы зачарсцвелi, i яны капiруюць паводзiны жыхароў далiны. Нi ў кога няма нiякага жалю да свайго брата. Вiдушчы пракажоны пагарджае сляпым. Бязносы пракажоны абыходзiць пракажонага, пакрытага язвамi...
- I ўсе ўцякаюць ад пракажонага мурына. Ваша праўда, але, я вам не раз казаў, пры нашай iзаляцыi павiнен быў узнiкнуць нейкi грамадскi парадак.
- Мне не патрэбны вашы абгрунтаваннi, - гнеўна крыкнуў абат. - Я ўсяго толькi бедны пастыр i лiчу, што гэтыя норавы агiдныя, але, што яшчэ горш...