Зрэдзь удавалася разгрузiць вагон, але i там усталявалiся свае парадкi, склалiся свае брыгады - чужых блiзка не падпускалi...
Раптоўна ад знаёмых паступiла прапанова:
- Ёсць адна баба, ёй, праўда, семдзесят гадоў, затое мае двухпакаёўку. Спаць ты з "жонкай" не будзеш (дзякуй i за гэта), аформiце шлюб у загсе - i ты гарадскi жыхар! А там, дасць Бог, яна доўга не пачырыкае, табе i кватэра застанецца...
- Не-е! - устаў я на дыбы. - Каб я ды ажанiўся з сямi-дзесяцiгадовай бабай! Нiколi! Нават фiктыўна не хачу!..
Сёння гэта можа выклiкаць усмешку, але не ў мяне. Я i цяпер не паважаў бы сябе за той шлюб, каб ён адбыўся...
Раiлi мне i нейкага гарбатага калеку, за якiм патрэбен быў дагляд i якi за тое, што я буду з-пад яго выносiць ягоныя нечыстоты, прапiша мяне часова як апекуна.
I пра гэта я не захацеў слухаць.
Нарэшце прапiсалi мяне, за адпаведную плату, у пасёлку Лiпкi Менскага раёна, i зрабiўся я сапраўдным савецкiм чалавекам, бо займеў паперку на руках.
З раённай прапiскай бралi на працу мала куды - у асноўным у нейкiя шарагi, але ж я мог зарабiць сабе на штаны i кавалак хлеба.
МЯЖА
Дажыла бабуля да адзiноты...
Цi ёсць у свеце што-небудзь горшае i горкае, чым адзiнота? На гэта пытанне здольны адказаць толькi той, каго яна, праклятая, напаткала.
Жыве бабуля, цягне гаспадарчую лямку, не паддаецца бясконцай сялянскай працы i свайму ўзросту. За адзiн сённяшнi дзень чаго толькi нi перабыло ў бабулiных руках: i дрэўка, i дровы, i саганы, i вiлы, i сякера, i вёдры з вадой, i нiтка з iголкай, i вялiзныя вязкi саломы, i маленькi апошнi кавалачак хлеба з кубкам купленага ў суседзяў малака. Але гэтыя дзве апошнiя "цяжары" ледзь "заўважылi" бабулiны рукi, бо для рук праца - жыццёвая неабходнасць, а кароткачасовы перапынак для яды - вымушанасць.
Ды i прымае ежу вясковец па-асаблiваму - прыткнецца на самы крайчык лавы цi табурэткi, мiска з зацiркай цi булёнам ад яго - за вярсту, быццам ён у сваёй хаце не гаспадар. А ўсё гэта ад таго, што няма калi яму рассядацца ды сталавацца, бо дзень пралятае хвiлiнкай, а праца чакаць не будзе...
Надышла вясна-вёсенка. Трэба ж неяк адсеяцца, каб не горш чым у людзей было. Тут, як на тое шчасце, прыкацiлi на сваiх машынах з горада дзецi з унукамi.
- Дзякуй табе, Божачка! Мiца i сына i святога духа! - перахрысцiлася старая. - Адсеюся ў пару!
Яна горача прывiталася i руплiва кульганула ў хату, заляскацела мiскамi, выцягнула з печы саган з бульбай. Потым дастала сцiплы кавалачак сала, саскрэбла з яго леташнюю соль i парэзала яго на тоненькiя лустачкi.
"Эх, шкада, што куркi не нясуцца пакуль", - паскардзiлася сама сабе i з той жа руплiвасцю кульганула на двор.
Тут адчувалiся перадпрацоўная бадзёрасць i ўзрушанасць, чулiся жарты i рогат.
- Дзеткi! Унучкi! - паклiкала шчаслiвая бабуля. - Хоцькi ў хату, падсiлкуйцеся з дарогi, мае залаценькiя!
Старая адчынiла варотцы, прапускаючы дарагiх гасцей, i вiнавата дадала:
- Вось толькi хлеб выйшаў увесь - выбачайце... Але ж i бульбачка не ўступiць яму...
Нявестка, праходзячы мiма старой, артыстычна завойкала:
- Ой! Вой-вой! А мы ж так спяшалiся сюды, што i пра хлеб забылiся!..
- Нiчога, дзеткi, i бульбачка яда. Нiчога, мае залаценькiя...
Усё радзей i радзей пачалi прыязджаць да яе дзецi. Старая гэта заўважыла не па лiстках календара, якiя адрывала ўрачыста i старанна, а адчула сэрцам... Памёр стары, i за iм падышла да зводу кароўка, бо сена - мужчынская праца. Без кароўкi - нi малачка, нi тваражку, нi смятанкi. Колiсь з гаспадаром бабуля выгадоўвала дзвюх, а былi гады, i трох свiней. Тады дзецi маглi, як кажуць, i каўбаскай падперазацца, i ў траўнi паляндвiчкай паласавацца, а цяпер... Цяпер кволае адзiнае свiнчо, якое калолася перад Калядамi, у той жа дзень размяркоўвалася па гарадскiх сумках дзяцей, а астаткi потым бабуля выдавала сама сабе ашчадна i з аглядкай на заўтрашнi дзень...
Вось i сёння тое сальца, якое магло з'есцiся даўно, бабуля паклала на стол - ешце, дзеткi, ешце, унучкi! На здароўеца!
Сцiпласць бабулiнага стала i беднасць яе кладоўкi адчулi i яе дзецi. Таксама адчулi не нейкiмi там лiсткамi календара, а сваiмi глыбокiмi гарадскiмi сумкамi, якiя раней, ад'язджаючы з вёскi, ледзь паднiмалi, а ў апошнi час закiдвалi ў багажнiк машыны, як пушынку. Чаго было цяпер без карысцi ездзiць у вёску - толькi бензiн палiць ды слухаць скаргi састарэлай мацi на цяжкасцi лёсу.
Не! Яблык, якi аддаў свой сок, ператвараецца ў макуху, а макуху, як вядома, выкiдваюць вон. I хоць дзецi былi не дужа адукаваныя, але гэта засвоiлi моцна: макуху - вон! Ды, аказваецца, рана плюнулi ў старую студню. Жыццё так рэзка змянiлася, што рубель стаў тысячай, а тысяча зрабiлася горш таго ж рубля. Зразумелi людзi, што галоўная надзея - зямля. Яна, як было заўсёды, - i накормiць, i не падвядзе. Зразумелi гэта i бабулiны не дужа адукаваныя дзецi. "Аджалелi" яны бензiну, ускочылi ў свае машыны i прыскочылi да мацi-бабулi, да мацi-зямелькi. Прыскочылi нават без хлеба, бо чулi, што зямля - кармiцелька. А навошта кармiцельцы хлеб? Раз ёсць зямля - павiнен быць i хлеб!
Многiя гэтак думаюць...
Хутка расхапiлiся танюсенькiя лустачкi сала, апаражнiўся ад бульбы саган, а бабуля нават не прысела - усё тапталася вакол стала i вiнавацiлася:
- Эх, шкада, што куркi не нясуцца пакуль... Выбачайце, мае залаценькiя... I хлеба...
- Так, матка! Хопiць малiцца! - перабiў бабулiн боль старэйшы сын. Даставай бульбу-насенку. Я тым часам падыду да брыгадзiра па каня, i пачнём сеяцца - няма часу слухаць твае байкi.
- Бульбачка ў варыўнi. Я яе i ў мяшэчкi набрала, i прыгатавала, мае залаценькiя, - запэўнiла бабуля i з радасцю дадала: - Яна ўжо i храсточкi пусцiла, будзем хутка маладзенькую есцi...
- Кiнь ты свае храсточкi-мяшочкi! - зноў перабiў яе сын. - Мы тут рашылi так: хопiць нам цягнуць з цябе апошнiя жылы - як-нiяк, ты ж наша матка. Возьмем мы па кавалку зямлi на тваiх сотках i - кожны сам сабе гаспадар. Мы да цябе не лезем, ты - да нас...
- А мае ж вы залаценькiя! - пляснула далонямi бабка. - А навошта ж нам дзялiцца?! Бярыце ўсе мае соткi i...
- Не-е! - ужо са злосцю сказаў сын. - Нам твайго не трэба! Мы пасадзiм СВАЮ бульбу на СВАIХ участках, а ты - на сваiм. Зразумела?
- Поле ж адно, - сумна адзначыла жанчына, - i мы адна сям'я. Што ж, мы барозны будзем лiчыць потым, цi як?
- Не хвалюйся, матачка! - рассмяяўся малодшы сын. - I пра гэта мы падумалi: кожны калкамi абазначыць сваю мяжу. У цябе будзе таксама свая мяжа!
- Ды мне мяжа не трэба, - амаль шэптам прагаварыла старая i ўслых дадала: - А ўрэшце, рабiце, што надумалi... мае залаценькiя...
I "залаценькiя" зрабiлi. Як тыя мурашкi, накiнулiся яны на "свае" надзелы зямлi i гуртам пад жарты i рогат пасадзiлi бульбу...
А бульбачка ж была з храсткамi - нядоўга чакаць маладой...
- Не вешай носа, матка! - супакоiў старэйшы сын. - У наступныя выхадныя, магчыма, i табе пасадзiм бульбу - сёння ж няма часу. Справы!.. Ды i сярэдзiну ломiць...
Цяжка было чуць састарэлай мацi, якая перанесла горы гора, прайшла праз мора пакутаў, выхавала дзяцей, як яны называюць яе "маткай". Слова "мама" - ад Бога, ад самых глыбiнь жыцця, i... чамусьцi гэта слова перасталi выгаварваць вусны яе родных дзяцей. Адцуралiся яны ад самага першага ў сваiм жыццi слова... А не так яшчэ даўно нават нявесткi, зазiраючы ёй у вочы i адначасова - у кубёлак, называлi яе "мамай". Няўжо, каб прагучала слова "мама", пад яго трэба класцi кавалак сала цi каўбасу?..
Пакуль гэтая гаркота апякала сэрца старой жанчыны, селi ў машыны дзецi з унукамi, i толькi пыл з-пад колаў шугануў у бабулiны памакрэлыя вочы.
Доўга i нерухома стаяла яна ля мяжы, якая аддзялiла ад яе дзяцей, якая балючай ранай пралягла па сэрцы...
У КОЖНАГА - СВАЁ
Споўнiлася часопiсу "Полымя" цi то семдзесят, цi то семдзесят пяць гадоў, не памятаю. Сяргей Законнiкаў, галоўны рэдактар часопiса, запрасiў i мяне:
- Будзе сцiпла, але пасядзiм, пагутарым, па чарцы кульнём...