За ўвесь ліпень Васкевіч ні разу не выбраўся ў горад, і ўвесь ліпень прайшоў у чаканні.
Антон акрыяў душою — што значыць жыць, калі ёсць надзея! Няважна, узновяць яго, не, але яму вымушаны будуць адказаць, штосьці патлумачыць, урэшце проста адазвацца, падаць голас з таго, ужо забытага ім, цудоўнага свету. Ён успамінаў словы са свайго ліста і адчуваў, што не адазвацца на іх, на той крык душы, хай сабе і казённа-дзяжурна адазвацца, не зможа нармальны чалавек. А ліст адрасоўваўся ўсё ж самому рэктару! Які вунь і з Міцурам нармальна пагаварыў.
Між тым, час бег, кожны дзень Васкевіч забіраў бібліятэчную пошту і не знаходзіў сярод газет і часопісаў жаданага канверта. Міналі ўсе тэрміны. Першага жніўня, прыехаўшы ў горад, атрымаўшы ў бухгалтэрыі аддзела культуры палучку за два месяцы, Антон пайшоў у бібліятэку, да Валянціны Мікалаеўны, і быў сустрэты ёю насмешлівым прывітаннем:
— А что это вы мне прислали? — яна працягнула Антону раскрыты канверт, адкуль выглядаў ражок яго ліста... рэктару. — Мне это вовсе не нужно. Это в Минск нужно, — пацяшаючыся, усё дабівала яго харошанькая дырэктарка.
Трэба ж — ён умудрыўся пераблытаць адрасы на канвертах! Во здзівяцца ў Мінску, атрымаўшы пісьмо з табліцаю, колькі чалавек у жніўні месяцы збіраецца наведаць нейкую Двароўскую бібліятэку, якія іх чакаюць кніжныя выстаўкі і іншыя культурныя мерапрыемствы...
Васкевічу, аднак, зусім не было смешна. Ён яшчэ больш уверыўся — не лёс яму вырвацца адсюль. Ён паспрабаваў, паварушыўся — і нічога не атрымалася. Значыць, не лёс.
Пасля хваробы матка ўжо не адганяла сына ад работы, і Васкевіч пачаў хадзіць у бібліятэку праз дзень, праз два. Дзядзька Мікола за тое, што Антон памагаў яму касіць, выпісаў ім у лясніцтве бясплатна машыну дроў, сам парэзаў іх бензапілою, і цяпер Антон днямі калоў за хатай роўныя, нятоўстыя сасновыя і альховыя круглякі.
Аднойчы, гадзін у дванаццаць дня Антон насіў з пожні ў хлеў, на ток, снапкі аўса, і пачуў, як маці на двары гучна гаворыць з кімсьці. Потым пазвала яго. Ён разуўся, вытрусіў з кедаў пацяруху і басанож, разораю пайшоў на двор. З малінніка з трэскам вылез кот-сібірак і пайшоў следам.
— Ты мо галодны, сынку? — ласкава сустрэла яго маці, і яго аж кальнула ў сэрца — зноў нехта памёр!
— Ідзі супчыку паеж, ды паглядзі целявізар... Бо Маня казала, чула па радзьве, што ў Маскве — цэлая буча!
Васкевіч кінуўся ў хату, уключыў тэлевізар, радыё. Радыё маўчала, па тэлевізары якраз перадавалі аб’яву, што Прэзідэнт хворы і ўлада пераходзіць да ГКЧП. Васкевіч слухаў і нічога не разумеў. Стомленыя рукі і ногі нылі, цела свярбела ад пацярухі — якая «буча», пры чым тут што... Наліў супу, паеў перад тэлевізарам. «Як гэта адаб’ецца на мне? — думаў, слухаючы. — Ай, чорт — ды ніяк! Што з мяне можна ўзяць? Ну, выгнаць яшчэ і з бібліятэкі. А можа, наадварот, разбяруцца, узновяць у інстытуце, і прабачэння папросяць? А рэктара з дэканшай турнуць? Во было б здорава».
Увайшла маці:
— Ну, што ты тут выслухаў?
— Нічога, я нічога ў гэтым не разбіраюся.
— А мо, слава Богу, і лепей нешта будзе... Як тая Маня кажа. Раней, пры камуністах, усё было: і гарэлка, і цукеркі такія падушачкі... А то зрабілі. Яны ж перш хацелі толькі перастройку, а зрабілі гласнасць! А мо цябе вернуць, дасць Бог, у інстытут, — разважала сама з сабою маці.
Антон не хлусіў ёй, ён праўда не разбіраўся, што робіцца. Дый тэлевізар раптам заміргаў, а потым і зусім засняжыў чыстым экранам.
Той дзень быў самы звычайны, летні, спякотны, і таксама, як і заўсёды, вяскоўцы рабілі сваю летнюю работу. Але проста ў паветры адчувалася напружанасць — бы ў чаканні вялікай, небывалай навальніцы пасля душнай спёкі. Раніцай другога дня Васкевіч адразу з ложка кінуўся да тэлевізара, уключыў. Слухаў — «к сожалению, пролилась кровь», «человеческие жертвы» — і адчуваў, як з кожным словам дыктара ў сэрца запаўзае не проста трывога, а страх, жах. Перад вачыма паўстала жудасная мясарубка, танкі крышаць, давяць гусеніцамі сотні, тысячы людзей на Краснай плошчы, у цэнтры Масквы... Успомнілася, як у арміі расказваў адзін хлопец пра свайго бацьку-танкіста, які «подавлял мятеж» у Венгрыі: «Ручкі дзіцячыя з гусеніц выкалупвалі!»
«Гэта грамадзянская вайна! — думаў Васкевіч. — Несумненна. І гэта народ Талстога, Дастаеўскага, Чэхава! Вечна нешта дзеляць, вечная крыважэрнасць — дзікія, дурныя маскалі, прасці Госпадзі!»
Антон пайшоў у Двароўку і ў бібліятэцы да самага вечара слухаў «Сокал».
Раніцай трэцяга дня маці вярнулася з магазіна радасная, узбуджаная:
— Закруцілі бучу ды толькі людзей пабілі, што б на іх!..
— А хто закруціў? — зацікаўлена спытаў Антон.
— Камунякі! — урачыста, смела, упэўнена адказала маці.
У Васкевіча вылезлі на лоб вочы. Ну, калі ўжо яго маці такое кажа... Цікава, каго ж яна цяпер лічыць вінаватым у яго выгнанні?
На працягу колькіх дзён пасля путча, праглядаючы газеты, слухаючы «Сокал», Васкевіч не змог утрымацца, каб зноў не дастаць свой сшытачак (а з кім яшчэ ён мог пагаварыць, як не з папераю?):
«Мае вяскоўцы любяць моцных, пераможцаў. Паўсюль адчуваецца злоба, пагарда да «камуністых», якія ўсё ў свой час заварылі, завалілі і вось, гэтым путчам, так бяздарна давялі ўсё да канца. «Поделом» вам, не прайгравайце! Пераможаных не любяць...
А зрэшты, мне то што? Хай яны там хоць перашалеюць усе.
Самае цікавае: учора, 24 жніўня, прыязджаю ў горад. Бібліятэка знутры замкнутая, на дзвярах цыдулка: «Мы на гражданской панихиде». Уся сярэдзіна ва мне затрымцела — што такое?! Хто памёр?! Госпадзі, толькі б не Валянціна Мікалаеўна!.. Сеў каля ганка на лавачцы, настроены прасядзець тут хоць да вечара, а дачакацца кагосьці і даведацца, што здарылася. Але тут мяне ўбачылі з бібліятэкі, пастукалі ў шыбіну. Адчыніла дзверы загадчыца чытальнай залі. Я ўстрывожана спытаў, што за паніхіда — як на духу, ні пра што не здагадваючыся.
— Как какая?! По трём, убитым путчистами парням, — так і сказала, з бібліятэкарскай правільнасцю будуючы сказ.
Дык вось вы, «человеческие жертвы», вось ты, «пролитая кровь»! Разумею ўсю кашчуннасць, але ўспомніўся свой жах тады, перад тэлевізарам — было ж абстаўлена так, быццам легла паў-Масквы... «Трое парней», асобы якіх, да таго ж, як пішуць газеты, «неустановлены»... Можна толькі здагадвацца, колькі «парней» яшчэ ляжа ў імя «дыктатуры дэмакратыі»!
Пайшоў следам за ёю ў дырэктарскі кабінет і застаў там усіх перад тэлевізарам. Толькі цяпер расшыфраваў цыдулку: «мы на панихиде» значыла «мы глядзім паніхіду па тэлевізары». Мне паказалі тэлеграму ў Менск у падтрымку кагосьці і з асуджэннем кагосьці, прапанавалі паставіць і свой подпіс. Я прачытаў і паклаў ліст назад на стол.
— Вы что же, Антон, за коммунистов?! — акругліла сінія вочкі Валянціна Мікалаеўна — і ўпершыню я ўбачыў, што яна — не простая, не гуллівая бесклапотная смяюха, як думаў раней.
Хацеў адказаць, я ні за кога, а супраць глупства і «всеобщего помешательства», — не адказаў, па-дурному хіхікнуў і падпісаў. Ніколі сабе гэтага не дарую.
«Ты за коммунистов»... Гэта сказаў мне чалавек, які гадоў дзесяць аддаваў сябе камсамольскай і партыйнай рабоце, учарашняя камуністка, у якой далоні яшчэ не паспелі астыць ад трубак гаркомаўскіх тэлефонаў! Мне, які на сваёй скуры сёе-тое адчуў, якога амаль год так ці інакш псіхалагічна травілі, тапталі, пакуль не выкінулі без усялякіх тлумачэнняў у самую сапраўдную ссылку, на невядомы тэрмін! Вось што брыдка.
Як усё ж хутка, уміг могуць мяняцца людзі. Толькі цяпер пачынаю разумець, чаму мне «случайности вечно грозят»... Праўды вельмі хачу. Жыву не для людзей, не для ўладаў, якія пастаянна змяняюцца, а дзеля Таго, Хто нібыта глядзіць зверху. І ад усіх такога ж дабіваюся. А ўсе — іншыя».